گروه نرم افزاری آسمان

.اصول بهداشت محیط از منظر قرآن و روایات‌





اشاره

مریم غلامی «1»، مهندس محمد تقی قانعیان «2»

چکیده‌

قرآن، این معجزه الهی و کتاب هدایت ما انسانها از چنان مفاهیم عمیق و پیچیده‌ی برخوردار بوده که با تحقیق و مطالعه بیشتر اسرار آن آشکارتر شده و هر روز حقایق زیبا و تازه‌تری از آن کشف می‌گردد. اصول بهداشت محیط دربرگیرنده مفاهیمی نظیر بهداشت آب، مواد غذایی، مسکن، دفع بهداشتی مواد زائد و حفظ زیبایی و نظم در محیط زیست بوده و هدفش کنترل عوامل محیطی اثرگذار بر سلامت انسان‌هاست که در قرآن و روایات نیز مورد توجه قرار گرفته است.

هدف:

شناسایی هرچه بیشتر رموز علمی قرآن در ارتباط با جنبه‌های بهداشت محیطی بوده، هرچند امید است به کارگیری این مفاهیم چراغ هدایتی برای بهتر زیستن ما انسان‌ها باشد.

روش بررسی:

این مقاله به صورت مروری و با بهره‌گیری از قرآن کریم و روایات و کتب علمی مرتبط با بهداشت محیط گردآوری شده است.

نتایج:

خداوند متعال در قرآن کریم با بیان آیاتی روشن، نظم در طبیعت را بیان نموده است. به‌طوری که در آیات 7 و 8 سوره الرحمن انسان را به تجاوز در استفاده از مواهب طبیعی هشدار داده تا رعایت نظم و اعتدال را یادآوری نماید. آب عنصر حیات و از جمله جوانب بهداشت محیطی است که در قرآن کریم 63 بار با مفاهیم مختلفی تکرار شده است که در بعضی از موارد به نکاتی در زمینه بهداشت آب، صرفه‌جویی و عدم اسراف تأکید شده است. در آیات سوره 18 مومنون، 48 فرقان، 27 مرسلات به پاک‌کننده بودن و معین بودن
______________________________
(1). دانشجوی کارشناسی بهداشت محیط.
(2). عضو هیئت علمی گروه بهداشت محیط، دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: niloofar. damyar 5631 I yahoo. com ص: 254
آب و اهمیت آب تصفیه شده و گوارا اشاره شده و در آیه 31 سوره اعراف اسراف مورد نکوهش قرار گرفته و در روایات نیز به مواردی چون صرفه‌جویی و آلوده نکردن آب سفارش شده است. در قرآن کریم به حدود 40 آیه در ارتباط با تغذیه اشاره شده، در آیات 23 و 172 سوره بقره، 88 سوره مائده و 24 سوره عبس، انسان به برخورداری از غذاهای حلال و مناسب و به نگریستن در غذا امر شده است تا علاوه بر حلال و حرام بودن، جنبه های بهداشتی آن را نیز رعایت کند. به دلیل اهمیت دفع بهداشتی مواد زائد، این مسئله در برخی روایات مورد توجه قرار گرفته است. امام علی (ع) می‌فرمایند: خاکروبه‌ها را پشت در خانه نگذارید زیرا جایگاه شیطان (میکروب) است. در آیات 80 سوره نحل و 17 کهف، به برخی از ویژگی‌های مسکن بهداشتی از جمله تأمین آرامش و آفتابگیر بودن آن و در آیه 26 حج به پاکیزگی خانه کعبه به‌عنوان یک مکان عمومی اشاره شده است.

نتیجه‌گیری:

با بهره‌گیری از قرآن کریم و روایات ائمه اطهار می‌توان دریافت که رعایت موازین بهداشتی همیشه مورد تأکید بوده، لذا مواهب الهی نظیر آب و جوانبی مثل رعایت بهداشت مسکن، توجه به نوع غذا و دفع زباله می‌تواند متضمن سالم زیستن افراد اجتماع باشد.

واژه‌های کلیدی:

قرآن کریم، بهداشت محیط، بهداشت آب، مواد غذایی، بهداشت مسکن‌

مقدمه:

قرآن کتاب نامتناهی و بی‌پایانی است که هرچه بینش‌ها وسیع‌تر و دیده‌ها عمیق تر شود و هرچه درباره آن تحقیقات و مطالعات زیادتری انجام گیرد رموز و اسرار آن رخ می‌نماید و حقایق جدیدی از آن کشف می‌شود. قرآن این حقیقت را در آیه 53 سوره فصلت چنین بیان می‌کند آیات خود را در دوردست‌ها و در درون خودشان به آنها نشان خواهیم داد تا جایی که برای آنها روشن شود که این قرآن حق است.
امروزه این حقیقت برای دانشمندان ملموس است و هر روز از قرآن حقایق تازه‌تری را کشف می‌کنند و یکی از علل جاودانه بودن قرآن همین است که در هر عصری دانشمندان جهان به
ص: 255
فراخور دانش و اطلاعات خود از آن بهره می‌برند و نورافشانی آن به دوره و زمان و گروه خاصی اختصاص ندارد (1).
در نگاه اسلام از علم پزشکی به‌عنوان دانش برتر یاد شده و دانشمندان این رشته مورد ستایش قرار گرفته‌اند. پیامبر اسلام (ص) می‌فرماید: دانش دوگونه است دانش دین و دانش بدن. اسلام علاوه بر تشویق و ترغیب نسب به آموزش این دو علم، این نکته را تعلیم می‌دهد که جامعه انسانی به این دو دانش نیاز دارد و با آموزش و انجام امور بهداشتی جسم و روان است که بشر می‌تواند راه سعادت و تکامل را طی کند (2).
اسلام با تکیه بر منبع پرفیض وحی نه تنها دستورات بهداشتی را مورد تأیید قرار داده است، بلکه خود عالی‌ترین دستورات بهداشتی را صادر کرده است و پرچم پرافتخار" النظافه من الایمان" را چراغ راهنمایی اهل ایمان قرار داده است تا عمل به دستورات بهداشتی مورد توجه همگان قرار گیرد. اسلام با این کلام نورانی نقش پاکیزگی و بهداشت را به تمامی مسلمانان و پیروان این مکتب حیات‌بخش اعلام کرده است و در قرآن و گنجینه احادیث و روایات، مطالب فراوانی در ارتباط با بهداشت محیط از قبیل بهداشت آب و مواد غذایی، بهداشت زباله و مواد زائد، بهداشت مسکن و حفظ محیط زیست آمده است که در این مقاله به صورت جداگانه به برخی از آنها اشاره می‌شود (2).

روش بررسی:

این مقاله به صورت مروری و به بهره‌گیری از قرآن کریم و روایات و کتب علمی مرتبط با بهداشت محیط گردآوری شده است.

نتایج:

بهداشت آب:

آب یکی از عواملی محیطی است که بهداشت آن بسیار مهم می‌باشد و در قرآن از اهمیتی عمیق برخوردار است و به‌عنوان مایه حیات هر موجود زنده، ایجادکننده باغها و پاکیزه کننده آمده است که در آیات زیر به آنها اشاره می‌شود. هر چیز زنده‌ای را از آب قرار دادیم (آیه 30 انبیاء). از فرازتان آبی به اندازه معین فروفرستادیم آنگاه به آن آب، باغهایی
ص: 256
از خرما و تاکستان پدید آوردیم (آیه 18 مومنون). از آسمان آب پاک‌کننده را فرو فرستادیم (آیه 48 فرقان) (3).
رعایت بهداشت و پاکیزگی آب از مسائلی است که در اسلام مورد تأکید قرار گرفته است و در احادیث و روایات به دور نگه داشتن آب مصرفی از محل آلوده و از عوامل آلوده‌کننده سفارش شده است که در اینجا به برخی از روایات اشاره می‌شود.
امام صادق (ع) می‌فرماید: پیامبر (ص) از اینکه انسان در کنار چاه آب و رودخانه که مردم از آنها آب برمی‌دارند و در زیر درختان بارور برای قضای حاجت بنشیند نهی کرده است و در جای دیگر می‌فرماید: آب مورد استفاده مردم را آلوده نکن (3، 1).
امام علی (ع) می‌فرماید: رسول خدا (ص) از نشستن برای تخلی در کنار چاه و جوی آب شیرین که به مصرف آشامیدن می‌رسند و در زیر درخت میوه‌دار نهی می‌فرمودند (4).
امروزه نیز از نظر علمی ثابت شده است مدفوع انسان یا حیوان و بعضی نجاسات دیگر دارای مواد آلی فسادپذیر بوده و محل مناسبی برای میکروبهای موذی و خطرناک است و آلودگی آبها با این فضولات می‌تواند سبب انتقال بیماریهای روده‌ای مانند اسهال خونی و تب روده‌ای و نظایر آن گردد. ورود این فاضلاب‌ها به محیط زیست علاوه بر انتقال بیماری نتایج سوء دیگری از قبیل مناظر زشت، بوهای ناخوشایند و ازدیاد حشرات مزاحم را نیز می‌تواند به دنبال داشته باشد، که این خود نیز سلامت انسان‌ها را تهدید می‌کند (5، 3).
در نظام علمی جدید جوشانیدن آب روش رضایت‌بخشی برای نابودی عوامل بیماریزای آب به‌شمار می‌رود و کلیه عوامل بیماریزایی را که در آب یافت می‌شود از بین می‌برد. در اسلام نیز جوشانیدن آب یک شیوه مطمئن برای ضدعفونی کردن شناخته شده است. پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: آب جوشیده نافع‌ترین چیزهاست. امام رضا (ع) می‌فرماید: آب جوشیده از هر جهت سودمند است و به هیچ رو زیان‌بخش نیست (5، 3).
ص: 257
خداوند در آیه 27 سوره مرسلات می‌فرماید: بر روی زمین کوههای استوار و بلند آفریدیم و برای شما آب گوارا را فراهم ساختیم. از آنجا که این جمله پس از بیان آفرینش کوهها وارد شده است می‌رساند که کوهها در گوارا ساختن آبها که همان تصفیه آب از مواد خارجی و باکتری‌هاست نقش تصفیه شنی را دارند. امروزه نیز استفاده از صافی‌های شنی یکی از روش‌های تصفیه آب می‌باشد که آب ضمن عبور از لایه‌های خاک، از ذرات معلق و باکتریها پاک شده و صاف می‌گردد (5، 1).

بهداشت مسکن و اماکن عمومی:

سلامتی جسمی و روحی انسان با مکان زندگی او ارتباط مستقیم دارد. ابعاد مناسب قسمت‌های مختلف مسکن باعث آرامش روانی انسان، دلپذیر شدن مسکن و کاهش بروز سوانح می‌شود. تأمین نیازمندیهای انسان از نظر سلامتی، ایمنی، استراحت، فعالیت‌های خانگی، تفریحی و اجتماعی مستلزم مسکن با ابعاد مناسب می‌باشد (6).
در پاره‌ای از احادیث و روایات به این ویژگی مسکن اشاره شده است از جمله:
امام صادق (ع) می‌فرماید: از سعادت انسان وسعت خانه است، وسعت خانه موجب راحتی و آسایش مومن است (7). امام علی (ع) می‌فرماید: خانه تنگ (کوچک) از مشقات زندگی است (8).
روشنایی مناسب در مسکن از لحاظ بهداشتی حایز اهمیت فراوان است. نور مناسب علاوه بر کاهش سوانح و حوادث مسکن، در آرامش روانی مطلوب ساکنین مؤثر است. همچنین نور آفتاب در تأمین ویتامین
D
، میکروب‌کشی و تحریک جریان خون و مبارزه با بیماری سل نقش ایفا می‌کند (6). به همین دلیل قرآن یکی از ویژگی‌های بهداشت مسکن را آفتاب گیری آن می‌داند و جهت قرار گرفتن مناسب، جنوبی شمالی است.
خداوند در آیه 17 سوره کهف می‌فرماید: آفتاب را می‌بینی که از سمت راست غارشان بر می‌آید و از سمت چپ غروب می‌کند درحالی‌که آنان در جای فراخ از آن قرار گرفته‌اند، این از نشانه‌های خداست (9).
ص: 258
امام صادق (ع) می‌فرماید: روشن کردن چراغ قبل از غروب آفتاب پریشانی و فقر را از بین می‌برد (8).
یکی از اصول اساسی مسکن جمع‌آوری و دفع صحیح بهداشتی مواد زاید و نظافت و پاکیزگی آن است که عوامل تهدیدکننده سلامتی را کاهش داده و شرایط مناسبی را برای زندگی مهیا می‌کند و سبب کاهش رشد حشرات و جوندگان و بیماری‌های ناشی از آنها می‌شود (6)
امام صادق (ع) می‌فرماید: درگاه منزلتان را بروبید و پاکیزه کنید و به یهود شبه نباشید و در جای دیگر نیز می‌فرماید شستن ظرف و روبیدن درگاه خانه موجب جلب روزی می‌شود (7).
امام علی (ع) می‌فرماید: خانه‌های خود را از تار عنکبوت پاک کنید که گذاشتن آن در خانه باعث فقر و پریشانی می‌شود (8).
بهداشت اماکن عمومی و زیارتگاه‌ها به منظور حفظ و تأمین سلامت افرادی است که به این مکان‌ها مراجعه می‌کنند. عدم رعایت اصول بهداشتی در این اماکن می‌تواند مشکلات فراوانی را فراهم کند زیرا این مراکز کانون بسیار مهمی در انتقال و انتشار انواع مختلف بیماری‌ها به‌شمار می‌روند (5). ازاین‌رو وقتی خداوند خانه کعبه را برای عبادت حضرت ابراهیم (ع) و امتهای پس او برمی‌گزیند وی را یادآوری می‌کند تا پس از طهارت درون، به طهارت بیرون بپرداز و خانه‌ام را برای زائران و طواف‌کنندگان، مقیمان و نمازگزاران پا کیزه بدار (آیه 26 سوره حج) (10).

بهداشت زباله و مواد زاید:

یکی از اصول مهم مربوط به بهداشت محیط جمع‌آوری و دفع صحیح زباله می‌باشد. زباله‌ها نه تنها موجب شیوع بیماری‌ها، تعفن و زشتی محیط می‌شوند بلکه می‌توانند با آلوده کردن آب، خاک و هوا، خسارت‌های زیست محیطی فراوانی را به بار آورند (5).
ص: 259
نگهداری زباله در مسکن زمینه‌ساز فعالیت میکروارگانیسم‌ها، تجزیه مواد آلی، تولید بوی نامطبوع و رشد و تکثیر حشرات می‌شود. در بسیاری از احادیث و روایات به جمع‌آوری و دفع زباله‌های مسکن اشاره شده است. پیامبر (ص) می‌فرماید: خاکروبه را شب در خانه نگذارید و روز بیرون برید که آن جای نشستن شیطان و (پلیدی و میکروب) است (8).
امام علی (ع) می‌فرماید: خاکروبه‌ها و زباله‌ها را پشت در خانه‌تان جا نگذارید چراکه جایگاه شیطان است و نیز می‌فرماید: پارچه آغشته به گوشت و چربی را در اتاق نگذارید چراکه استراحتگاه شیطان است (3).

بهداشت مواد غذایی:

بدون شک یکی از نیازهای اولیه و اساسی انسان داشتن غذا و مواد خوراکی مناسب و شناخت مسائل مربوط به موضوع تغذیه است که خداوند عالم با احاطه بی‌انتهایش نسبت به همه امور (آیه 126 سوره نساء) در برخی آیات قرآن، مسلمین و مردم را در این زمینه راهنمایی کرده است (10). در قرآن حدود 40 آیه را به‌عنوان رهنمودهای ارشادی تغذیه می‌یابیم که خداوند در این آیات، انسان را نسبت به برخورداری از غذاهای حلال و مناسب فرامی‌خواند. از جمله می‌توان به آیات 23 و 172 سوره بقره، 88 سوره مائده، 99 و 142 سوره انعام، 10 و 11، 66، 69 سوره نحل اشاره کرد (10).
قرآن مجید در آیه 24 سوره عبس با تأکید بیان می‌کند که فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ".
پس انسان باید به غذای خود بنگرد. این آیه مبین این نکته است که آدمی باید در طعام خود به اندازه کافی دقت کند و علاوه بر توجه به مسئله حلال و حرام بودن، جنبه‌های بهداشتی را نیز رعایت کند و غذایی که می‌خورد غذایی سالم و عاری از میکروب و عوامل فاسد کننده و زیان‌آور باشد (2).
خداوند در بخشی از آیه 3 سوره مائده خوردن مردار و خون و گوشت خوک و آنچه جز نام خدا به هنگام ذبحش برده باشند و حیوان خفه‌شده و به ضرب مرده و از بلندی افتاده و شاخ خورده و آنچه درندگان از آن خورده باشند را حرام شمرده است (10).
ص: 260
امروزه یکی از مسائل مهم در بهداشت مواد غذایی، بهداشت گوشت و خودداری از مصرف گوشت‌هایی است که به طریق غیر بهداشتی ذبح می‌شوند. از نظر پزشکی ثابت شده است که در مردار به دلیل توقف خون و عوامل دفاعی آن، تخریب و فساد سریع بافت‌های بدن اتفاق افتاده و زمینه لازم جهت رشد و تکثیر میکروارگانیسم‌های بیماری‌زا فراهم می‌شود.
خون محیطی مناسب برای رشد میکروبهاست که با داشتن مواد زائد دفعی و سرعت شکنندگی گلبول‌های قرمز در خارج بدن به عوامل زیان‌بخش و پرمخاطره تبدیل می‌شود و گوشت خوک نیز ناقل برخی عوارض انگلی مانند کرم کدوی خوک، اسهال خونی و زمینه ساز عوامل تغذیه‌ای در انسان است که می‌تواند موجب چاقی، فشارخون، بدخیمی‌های دستگاه‌های مختلف بدن به‌ویژه روده بزرگ شود و طبع کثیف و شهوانی خوک از نظر جسمی روانی و رفتاری می‌تواند بیانگر نامطلوبی آن در تغذیه انسان باشد. دلیل تحریم گوشت حیوانات خفه‌شده و به ضرب مرده و از بلندی افتاده و شاخ خورده و آنچه توسط درندگان خورده شده ممکن است به دلیل خروج ناکافی خون از بدن باشد که زمینه آلودگی و مسمومیت گوشت آنها را فراهم کرده و از نظر بهداشتی مصرف این گوشت‌ها می‌تواند زیان‌بار باشد (10، 5).
یکی از نکات اساسی در تأمین بهداشت مواد غذایی، نگهداری مواد غذایی در ظروف کاملا پوشیده و درب‌دار است تا از آلودگی آنها به حشرات و جوندگان جلوگیری شود. در اسلام نیز به این امر توجه و تأکید شده است، پیامبر اکرم (ص) می‌فرماید: درهایتان را ببندید، روی ظرف را بپوشانید، مشک‌هایتان را محکم کنید که شیطان هیچ‌گاه چیزهای پوشیده و در بسته را باز نمی‌کند (1، 5).
امام صادق (ع) می‌فرماید: دهانه ظرفهای آب و طعام و در خانه‌ها را ببندید که شیطان (پلیدی و میکروب) در بسته را نمی‌گشاید (8). جابر نقل می‌کند: که پیامبر اسلام به ما دستور می‌داد که همواره دهانه ظرف‌های آب را ببندید و روی ظرف‌های غذا را بپوشانیم (3). برای به دست آوردن غذای پاکیزه و سالم‌ترین غذاها در محل سکونت انسان
ص: 261
در بخشی از آیه 19 سوره کهف آمده است: اکنون یک نفر از خودتان را با این سکه‌ای که دارید به شهر فرستید تا بنگرد کدام یک از آنها غذای پاکیزه‌تری دارند و مقداری از آن برای روزی شما بیاورد. در این آیه اشاره شده است که حتی در بحرانی‌ترین لحظات زندگی به مامور غذا توصیه می‌شود که هر غذایی را نخرد بلکه بنگرد که در میان فروشندگان کدامین نفر غذایش از همه پاک‌تر است و آن را به دست آورد (11).
امروزه بسیاری از مردم جهان به اهمیت بخشی از این دستور پی برده‌اند و سعی دارند غذای آنها از هر نوع آلودگی ظاهری به دور باشد و غذاها را در ظرف‌های بهداشتی و دور از گرد و غبار نگه‌داری می‌کنند. البته باید دقت کرد که غذاها از آلودگی به حرام، ربا، غش، تقلب و هرگونه آلودگی باطنی نیز پاک باشد (11).

حفظ محیط زیست:

خداوند بندگانش را به حفظ پاکی و بهداشت زمین فراخوانده و از تخریب و آسیب این خوان پرنعمت نهی فرموده است. فقه و اخلاق اسلامی متضمن دستورات و توصیه‌های فراوان در باب حفاظت محیط زیست، اصلاح و بهسازی آن است.
منع از اسراف (آیه 141 سوره انعام)، بهره‌برداری نادرست از منابع طبیعی (آیه 32 سوره مائده)، امر به آبادانی زمین (آیه 61 سوره هود)، دعوت به شکران نعمت‌ها (آیه 7 سوره ابراهیم) و استفاده صحیح از آنها نمونه‌هایی از این دستورات و توصیه‌های عمومی است (12، 10).
افزون بر این کلیات، در موارد خاص راهنمایی و احکامی ارائه شده است که همگی در جهت حفاظت از محیط زیست می‌باشد به‌عنوان مثال از قطع درختان میوه‌دار نهی شده است و بر باغداری و کشت و پرورش درختان تأکید شده است. امام صادق (ع) می‌فرماید: درختان میوه‌دار را قطع نکنید که خدا بر شما به شدت عذاب خواهد ریخت، زراعت کنید و درخت بکارید که به خدا سوگند هیچ عملی حلال‌تر و پاکیزه‌تر از آن نیست (3، 12).
این در حالی است که امروزه قطع بی‌رویه درختان، تخریب پوشش گیاهی، توسعه بیابان ها، شور شدن اراضی و آبها، خشک شدن قنوات و چاه‌ها را در پی داشته است که هریک
ص: 262
از خسارات غیر قابل برآوردی را در نقاط مختلف جهان شده است و درخت‌کاری و احیای زمین‌های موات به یکی از اهداف مهم محیط زیستی تبدیل شده است که در اسلام مورد تأکید فراوان است (12).
برطبق آیات قرآن خداوند با دادن قدرت و امکانات لازم، انسان را به عمران و آبادی زمین امر نموده است او خدایی است که شما را از زمین بیافرید و عمران و آبادانیش را به شما واگذاشت (آیه 61 سوره هود). تفکر و تعقل در این آیه بیانگر مطابقت اهداف زیست‌محیطی با هدف این آیه است. همچنین بر پایه مفهوم این آیه، به دلیل مخالف بودن تخریب و نابودی طبیعت با عمران و آبادانی، بایستی از آن پرهیز نمود (12).
امروزه ثابت شده است که منابع زیست محیطی و مواهب الهی موجود در زمین با توجه به جمعیت انسان‌ها، دارای محدودیت‌های خاصی است که هرگونه اسرافکاری می‌تواند محدودیت‌های انسان‌های دیگری را در پی داشت باشد. ازاین‌رو خداوند در آیات بسیاری بشر را از اسرافکاری نهی فرموده است و پیروانش را به میانه‌روی و اعتدال در مصرف دعوت کرده و از هرگونه زیاده‌روی و تجاوز از حد در استفاده از مواهب طبیعی برحذر داشته است مثلا در آیات 7 و 8 سوره الرحمن می‌فرماید: و آسمان را برافراشت و معیار و میزان مقرر داشت تا مبادا از اندازه درگذرید و در آیات 31 سوره اعراف و 141 سوره انعام می‌فرماید: اسراف نکنید که خدا اسرافکاران را دوست ندارد (10، 12).

بحث: [جامع‌ترین دستورات بهداشتی

اسلام علاوه بر دستورات دینی در جهت تکامل بشر بهترین و جامع‌ترین دستورات بهداشتی را نیز در اختیار بشر قرار داده است به‌طوری که انسان امروزی را که داعیه برتری در دانش را نسبت به نسل‌های گذشته دارد به شگفتی واداشته است (2).
خداوند در آیات بسیاری انسان‌ها را متوجه مواهب الهی و برخورداری مناسب از آنها کرده است و با هشدارها و بشارت‌های بسیار او را به یافتن و پیمودن راه درست الهی رهنمون شده و راه و روش بهداشت و حفاظت از این دادها را به وی آموخته است (10).
ص: 263
در اسلام قانون مشهور و معروفی تحت عنوان (لا ضرر) وجود دارد که برطبق آن، ضرر زدن به شخص یا اشخاص به هیچ وجه روا نیست و پیامبر اسلام نیز به شدت از آن نهی کرده است. امروزه آلودگی محیط زیست مصداق بارز ضرر وارد نمودن به سلامت افراد جامعه به حساب می‌آید و بدون تردید نهی شدید پیامبر نیز مشمول آن می‌گردد (12).
در تعالیم اسلامی اصول بهداشت محیط و مبارزه با عوامل آلوده‌کننده مورد توجه اکید است که با توجه به عدم آگاهی مردم در زمان گذشته و نیز با توجه به اینکه در اسلام، شیطان سمبل هرگونه بدی و انحراف و فساد است، پیامبر (ص) و امامان معصوم (ع) با شیوه‌های ثواب و عقاب یا وجود شیطان مردم را به رعایت بهداشت دعوت می‌کردند که در احادیث ارائه شده است.
در جهان‌بینی اسلامی هر حرکت و عمل مثبت انسان، اگر از انگیزه و نیت الهی برخوردار باشد عبادت محسوب می‌شود بنابراین تلاش هر انسان مسلمان در جهت رعایت بهداشت محیط و حفظ محیط زیست حتی اگر کوچک به نظر برسد ولی با انگیزه الهی باشد عبادت محسوب شده و او را بسوی تعالی و کمال رهنمون می‌سازد.

پیشنهادها:

نتیجه بررسی آیات قرآن و تفاسیر و کتب علمی تبیین یک مکتب زیست محیطی جامع است که بیانگر معیارهای درست اندیشیدن و درست عمل کردن در عرصه مسائل محیط زیست باشد. دعوت مردم به رفتارهای هنجار زیست محیطی در قالب امر به معروف و بازداشتن آنها از رفتارهای ناهنجار بهداشت محیطی در قالب نهی از منکر داری ماهیتی کاملا زیست محیطی بوده و در حقیقت ضامن اجرای سایر وظایف فردی و اجتماعی در قبال محیط زیست باشد.
ص: 264

منابع‌

1- نظرزاده مهدی، عابدی عباس‌آبادی، ارزش آب در قرآن و روایات اسلامی، شرکت آب و فاضلاب استان قم 1385
2- بهرامی، غلامرضا، بهداشت دهان و دندان در اسلام، انتشارات انتظار سبز، چاپ اول 1381
3- کیاء، علی، بهداشت در اسلام، موسسه انتشاراتی مختوم‌قلی فراغی، چاپ اول 1382
4- فهری زنجانی، احمد، الخصال، انتشارات علمیه الاسلامیه
5- حلم سرشت پریوش، دل‌پیشه اسماعیل، اصول و مبانی بهداشت محیط، انتشارات چهر، چاپ چهارم، 1382
6- مختاری مهدی، بابایی علی اکبر، بهداشت مسکن و اماکن عمومی، انتشارات آثار سبحان، چاپ اول، 1385
7- میری باقری، ابراهیم، مکارم اخلاق، انتشارات فرهانی
8- مجلسی، محمد باقر، حلیه المتقین، انتشارات باقر العلوم، چاپ اول 1379
9- طباطبایی محمد حسین، تفسیر المیزان، ترجمه محمد باقر موسوی همدانی، انتشارات اسلامی قم، جلد 13
10. نوری، محمد رضا، بهداشت در قرآن، انتشارات واقفی، چاپ اول 1384
11. مکارم شیرازی، ناصر و همکاران، تفسیر نمونه، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، جلد 12، ص 375
12- اصغری لفمجانی، صادق، مبانی حفاظت محیط زیست در اسلام، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول 1378
ص: 265

شب و تاریکی از دیدگاه قرآن و طب‌

اشاره

بهروز عشقی ملایری «1»

چکیده‌

شب و تاریکی از نعمتهای ارزشمند الهی و از ضروریات فیزیولوژیکی ادامه حیات همه موجودات زنده است. برخی سیستمهای هورمونی گیاهان، جانوران و انسان تحت تأثیر تاریکی فعال می‌شوند و بازسازی بعضی ترکیبات تغییر شکل یافته در طول روز در غیاب نور امکانپذیر است. از نظر پزشکی نیز استراحت در شب و رعایت تناوب تاریکی روشنایی نقش عمده‌ای در سلامت جسم و روان آدمی دارد. متاسفانه در برخی باورهای دینی و متون ادبی واژه‌های" شب و تاریکی" با مفاهیمی مثل ظلمت، پلیدی و نادانی همتراز شده و موجب بی‌توجهی انسانها به این نیاز واقعی گردیده است. بطوری که امروزه به اعتقاد صاحب‌نظران آلودگی نوری در مجامع انسانی به یکی از معضلات عمده زیست محیطی تبدیل شده است.
در این تحقیق بمنظور دستیابی به دیدگاه قرآنی در این زمینه آیات حاوی کلمه" لیل" استخراج و پس از دسته‌بندی موضوعی با استفاده از تفاسیر معتبر مورد بررسی قرار گرفته است.
درنتیجه مشاهده می‌شود که در دیدگاه قرآنی نه تنها از شب و تاریکی به بدی یاد نشده بلکه شب به‌عنوان آیه و نشانه‌ای بر اثبات توحید و قدرت و تدبیر آفریدگار جهان معرفی شده است و در آیات متعدد به ویژگیهای مختلف و ضرورت این نعمت الهی برای سلامت و بهداشت انسان و سایر موجودات اشاره شده است که برخی از آنها بتدریج مورد شناسایی قرار گرفته و بعضی دیگر هنوز برای بشر شناخته شده نیست.

واژه‌های کلیدی:

قرآن و طب، شب، تاریکی، آلودگی نوری، فیزیولوژی تاریکی
______________________________
(1). استادیار دانشگاه همدان. Email: bmalayeri I gmail. com ص: 266

مقدمه:

شب و تاریکی در بسیاری از مذاهب، متون ادبی و حتی فرهنگ لغات نمودار ظلمت و پلیدی است. بنا بر اعتقاد ایرانیان قدیم، هرچه نیکی و روشنایی در جهان مادی و مینوی بود زاده‌ی اهورمزدا و بدی و تاریکی زاده اهریمن بوده است. نیک اهورایی است و بد اهریمن ... اهورمزد» که به‌معنای «سرور دانا» از او یاد شده، خدای جهان روشنی و آفریننده روشنایی است. در برابر او اهریمن قرار گرفته است که فرمانروای جهان تاریکی، نادانی و پس‌دانشی است. بین اهریمن و اهورامزدا همیشه جنگی وجود دارد که در پایان، فاتح نهایی این نبرد اهورامزداست و او همان اندک روشنایی را که در اهریمن وجود دارد، از او می‌گیرد.
بر باور بسیاری از مردم، شب و تاریکی در طبیعت همان است که به سبب آن پیرامون خویش را نمی‌بینیم از هرچه به کار زندگی‌مان می‌آید بی‌بهره می‌مانیم و از هرچه آسیب رسان به زندگی است نیز بی‌خبر، در هر گام اسیر حادثه‌ای می‌شویم که نمی‌شناسیمش (6).
حال آنکه از نظر فیزیولوژی، تاریکی نه تنها منفی و ضد حیات نیست بلکه پدیده‌ای ضروری در فرآیندهای زیستی محسوب می‌شود. برخی سیستمهای هورمونی گیاهان، جانوران و انسان تحت تأثیر تاریکی فعال می‌شوند و بازسازی بعضی ترکیبات تغییرشکل‌یافته در طول روز در غیاب نور امکانپذیر است. از نظر پزشکی نیز استراحت در شب و رعایت تناوب تاریکی- روشنایی نقش عمده‌ای در سلامت جسم و روان آدمی دارد.

روش بررسی:

در این تحقیق آیات حاوی کلمه" لیل" از قرآن مجید استخراج و پس از دسته بندی موضوعی با استفاده از تفاسیر معتبر احتمال انطباق مفاهیم فیزیولوژی تاریکی با دیدگاههای قرآن مورد بررسی قرار گرفته است.

نتایج:

نگاهی اجمالی به آیات قرآن بیانگر دیدگاه کاملا متفاوت کتاب الهی به پدیده شگفت‌انگیز شب به‌عنوان آیه و نشانه‌ای از توحید، شاهدی بر اثبات معاد و دلیلی بر قدرت و تدبیر آفریدگار است. اگر چه" نور" در قرآن واژه‌ای مقدس است (اللَّهُ نُورُ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ)
ص: 267
و خداوند مومنین را از ظلمت به سوی نور هدایت می‌کند (یُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ)* ولی شب و روز هر دو به‌عنوان آیات و نشانه‌های علم و تدبیر آفریدگار جهان معرفی شده اند: «وَ جَعَلْنَا اللَّیْلَ وَ النَّهارَ آیَتَیْنِ» (اسری/ 12) «وَ مِنْ آیاتِهِ اللَّیْلُ وَ النَّهارُ» (فصلت/ 37)
قرآن در شب نازل شده و یک شب بر هزار ماه برتری می‌یابد لَیْلَةُ الْقَدْرِ خَیْرٌ مِنْ أَلْفِ شَهْرٍ در کتاب الهی سوره‌ای با عنوان شب نامگذاری شده و در آغاز سوره خالق متعال به شب و خصوصیت مهم آن یعنی پوشش دادن زمین سوگند یاد کرده است «وَ اللَّیْلِ إِذا یَغْشی (لیل/ 1) قسم به شب در موارد دیگری نیز تکرار شده و در هر مورد به یکی از ویژگیهای آن اشاره شده است:
در سوره بلد آیه 4 به شب آن هنگام که صفحه زمین را بپوشاند و در آیه 2 سوره ضحی به شب و آرامش ناشی از آن سوگند یاد شده، قسم به شب و آنچه را جمع‌آوری می‌کند در سوره‌های مدثر و تکویر آمده است.
شب اگر چه آرامبخش است و خاموش و هنگام راز و نیاز عاشقان حق است، اما این شب آرامبخش هم‌چنانچه طولانی‌تر از حد لازم باشد مطلوب نیست و آن زمان جالب است که پشت کند و رو به صبح روشنی پیش رود و آخرش سحرگاه باشد. این‌چنین است که در سوره مدثر آیه 33 به حسن ختام شب سوگند خورده شده است: «وَ اللَّیْلِ إِذْ أَدْبَرَ» و سوگند به شب هنگامی که (دامن برچیند و) پشت کند و در آیه 71 سوره قصص می‌فرماید: بگو باین سؤال پاسخ دهید: که اگر خدا شب را تا قیامت بر شما جاودانه می‌کرد کدام خدا جز اللّه برایتان روشنائی می‌آورد؟
البته نحوه خروج آرام و تدریجی پایان شب نیز مهم است وَ اللَّیْلِ إِذا عَسْعَسَ (تکویر 17) و قسم به شب هنگامی که پشت کند (و بآرامی) به آخر رسد.
امام صادق «علیه السّلام» نیز در توحید مفضل به بیان حکمت شب و روز اشاره می‌فرماید:
اگر خورشید غروب نمی‌کرد مردم آرامش و قرار نداشتند، باوجود نیاز مبرمشان به آرامش
ص: 268
و راحت برای تسکین یافتن بدنهایشان و سکوت حواسّشان، و برانگیختگی قوّت هاضمه برای هضم طعامشان و تنفیذ غذاهایشان به اعضاء پیکرشان (3).
امام زین العابدین در دعای ششم از صحیفه سجادیه خدا را به خاطر آفرینش شب و روز هر دو سپاس می‌گوید:
الحمد للّه الذی خلق اللیل و النهار بقوته (ستایش برای خداست که به نیروی خود شب و روز را پدید آورد)
و در ادامه می‌فرماید: پس شب را برای آنان بیافرید تا در آن از رنج و کوشش بیاسایند و آن را همچون پوششی گردانید تا در آن به خواب راحت روند و با آن به آسایش و نیرو رسند و از لذت شبانگاهی برخوردار شوند (4).
امام علی علیه السّلام در خطبه 48 نهج البلاغه پروردگار را به خاطر فرارسیدن شب و تاریکی سپاس می‌گوید (5).
حد معین طول شب و روز و تغییر تدریجی مدت روشنایی و تاریکی یکی از شگفتیهای طبیعت است که تحت عنوان فتوپریودیسم نقش عمده‌ای در فعالیت‌های حیاتی گیاهان و جانوران و تولید مواد غذایی دارد. شاید بتوان تعبیر قرآنی یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ"* را با این پدیده منطبق دانست.
طبق نظر آیت اللّه مکارم در تفسیر نمونه: یولج (از ماده ایلاج) در اصل از ولوج به معنی دخول است، این تعبیر اشاره به دگرگونیهای تدریجی و کاملا منظم و حساب‌شده شب و روز در فصول مختلف سال است که از یکی کاسته و به دیگری افزوده می‌شود، اما این احتمال نیز وجود دارد که اشاره به مساله طلوع و غروب آفتاب باشد که به خاطر شرائط خاص جو (هوای اطراف زمین) این امر به صورت ناگهانی انجام نمی‌گیرد، بلکه از آغاز طلوع فجر، اشعه آفتاب به طبقات بالای هوا می‌افتد و آهسته‌آهسته به طبقات پائین منتقل می‌شود، گوئی روز تدریجا وارد شب می‌گردد و بعکس هنگام غروب آفتاب نخست نور از قشر پائین جو برچیده می‌شود و هوا کمی تار می‌گردد و تدریجا از طبقات بالاتر، تا
ص: 269
آخرین شعاع خورشید برچیده و اگر این موضوع نبود، طلوع و غروب آفتاب در یک لحظه زودگذر انجام می‌گرفت و انتقال ناگهانی از شب به روز و روز به شب هم از نظر جسمی و روحی برای انسان زیانبار بود و هم از نظر نظام اجتماعی این تغییر سریع و بی‌مقدمه مشکلات فراوان به وجود می‌آورد (1).
امام سجاد علیه السّلام در دعای ششم صحیفه سجادیه، این پدیده را با روزی‌رسانی به خلق و پرورش آنها ارتباط داده است و می‌فرماید: یولج کل واحد منهما فی صاحبه، و یولج صاحبه فیه بتقدیر منه للعباد فیها یغذوهم به، و ینشتهم علیه از هریک از آن دو می‌کاهد و بر دیگری می‌افزاید و آن‌گاه آنچه را کاسته بازمی‌گرداند تا روزی بندگان و مایه‌ی پرورش ایشان که مقدر شده، فراهم آید (4).
از آثار عمده تناوب شب و روز رویش دانه‌ها و فعال شدن دوره تولید مثل گیاهان و جانوران است. دوره متناوب تاریکی و روشنایی با تأثیرگذاری بر سیستم‌های هورمونی رویش دانه‌ها و تداوب چرخه مواد در بخش‌های مختلف جاندار و بیجان محیط زیست می‌شود که در سوره انعام بدین‌گونه به آن اشاره شده است:
«إِنَّ اللَّهَ فالِقُ الْحَبِّ وَ النَّوی یُخْرِجُ الْحَیَّ مِنَ الْمَیِّتِ وَ مُخْرِجُ الْمَیِّتِ مِنَ الْحَیِّ ذلِکُمُ اللَّهُ فَأَنَّی تُؤْفَکُونَ» (95) «فالِقُ الْإِصْباحِ وَ جَعَلَ اللَّیْلَ سَکَناً وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ حُسْباناً ذلِکَ تَقْدِیرُ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ» (96)
خدا شکافنده دانه و هسته است زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می‌آورد چنین است خدای شما پس چگونه [از حق منحرف می‌شوید (95). [هموست که شکافنده صبح است و شب را برای آرامش و خورشید و ماه را وسیله حساب قرار داده این اندازه‌گیری آن توانای داناست.
در سوره حج آیه 60 و 61 آنجا که وعده نصرت و یاری ستمدیدگان را مطرح می‌کند، برای ایجاد اطمینان به قدرت دو علم باری‌تعالی پدیده شگفت‌انگیز دوره روشنایی- تاریکی را مثال می‌زند و می‌فرماید: این بخاطر آن است که خداوند شب را در روز و روز را در شب
ص: 270
داخل می‌کند «ذلِکَ وَ مَنْ عاقَبَ بِمِثْلِ ما عُوقِبَ بِهِ ثُمَّ بُغِیَ عَلَیْهِ لَیَنْصُرَنَّهُ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ لَعَفُوٌّ غَفُورٌ* ذلِکَ بِأَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ أَنَّ اللَّهَ سَمِیعٌ بَصِیرٌ»
در آیه 29 سوره لقمان ضمن بیان جانشینی تدریجی شب و روز به آگاهی باری‌تعالی از اعمال ما اشاره شده است. «أَ لَمْ تَرَ أَنَّ اللَّهَ یُولِجُ اللَّیْلَ فِی النَّهارِ وَ یُولِجُ النَّهارَ فِی اللَّیْلِ وَ سَخَّرَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ کُلٌّ یَجْرِی إِلی أَجَلٍ مُسَمًّی وَ أَنَّ اللَّهَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ» در این آیه به مضمون علم خدا به اعمال بندگان استشهاد شده است به تدبیری که در نظام شب و روز جاری است، که گاهی این طولانی و آن کوتاه، و گاهی این کوتاه و آن طولانی می‌شود.
به نظر استاد علامه طباطبایی، نتیجه‌گیری علم به آنچه مردم می‌کنند، از علم به نظامی که در شب و روز و آفتاب و ماه جاری است، درست نیست، زیرا چنین استنتاجی صرف حدس است، یعنی مردم باید حدس بزنند که خدایی که دانای به آن نظام است، به اعمال ایشان نیز عالم است و علم حدسی را مشاهده و رویت خواندن صحیح نیست، شاید مراد خبیر بودن خدا به همه اعمالی است که از قوای ظاهری یعنی حواس پنجگانه بینایی، شنوایی، بویایی، چشایی و لامسه صادر می‌شود و اعمالی که از قوای باطنی او یعنی قوه مدرکه و فعاله سر می‌زند، اعمالی که همه قوای ما در آن دخالت دارند و اعمالی که بعضی از آن قوا در آن مؤثرند و بالاخره اعمالی که جنبه جاذبه دارند و جلب نفع می‌کنند و اعمالی که جنبه دافعه دارند و دفع ضرر می‌نمایند (2). بنابراین شاید بتوان گفت مراد آیه از علم خداوند به آن دسته اعمالی است که توسط بخش ناخودآگاه ما مثل ترشح غدد داخلی در اثر تناوب دوره‌های نور و تاریکی انجام می‌شود و اگر چه خود از آن بی‌اطلاعیم و آگاهانه در آن تصرف نداریم ولی خداوند از آن آگاه است و به تدبیر او این اعمال بوقوع می‌پیوندد.
در مواردی نقش شب به لباس تعبیر شده است (همان گونه که این تعبیر برای همسران نیز بکار رفته است) چراکه شب همچون لباس خاصیتهایی از جمله استتار، حفاظت و آرامبخش بودن را داراست .. «وَ هُوَ الَّذِی جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ لِباساً وَ النَّوْمَ سُباتاً وَ جَعَلَ النَّهارَ نُشُوراً» (فرقان/ 47) او کسی است که شب را برای شما لباس قرار داد و روز را مایه حرکت و حیات.
ص: 271
بعد اشاره به نعمت خواب می‌کند: او خواب را برای شما مایه راحت قرار داد (وَ النَّوْمَ سُباتاً) سبات در لغت از ماده سبت (بر وزن وقت) به معنی قطع نمودن و تعطیل کردن کار به منظور استراحت آمده است.
درحقیقت این تعبیر اشاره‌ای به تعطیل فعالیتهای جسمانی به هنگام خواب است، زیرا می‌دانیم در موقع خواب، قسمت مهمی از کارهای بدن به کلی تعطیل می‌شوند و قسمت دیگر همچون کار قلب و دستگاه تنفس، برنامه عادی خود را بسیار کم کرده و به صورت آرامتر ادامه می‌دهند تا رفع خستگی و تجدید قوا شود.
در آیه 73 سوره قصص ضرورت شکرگزاری به خاطر نعمت شب و روز تذکر داده شده «وَ مِنْ رَحْمَتِهِ جَعَلَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهارَ لِتَسْکُنُوا فِیهِ وَ لِتَبْتَغُوا مِنْ فَضْلِهِ وَ لَعَلَّکُمْ تَشْکُرُونَ» از رحمت اوست که برای شما شب و روز قرار داد، تا هم در آن آرامش داشته باشید و هم برای بهره‌گیری از فضل خدا تلاش کنید، شاید شکر نعمت او را بجا آورید) و بعد از بیان نعمت بزرگ نور و روشنائی روز که مایه هر جنبش و حرکت است سخن از نعمت" ظلمت و تاریکی" به میان می‌آورد می‌فرماید: بگو به من خبر دهید آیا اگر خداوند روز را تا قیامت بر شما جاودان کند چه معبودی غیر از اللّه است که شبی برای شما بیاورد تا در آن آرامش یابید؟ آیا نمی‌بینید؟!

بحث [آرامش و سکون در شب :

آرامش و سکون که در قرآن به‌عنوان یکی از اهداف آفرینش شب از آن یاد شده یک واقعیت مسلم علمی است که دانش امروز آن را به ثبوت رسانده، پرده‌های تاریکی نه تنها یک وسیله اجباری برای تعطیل فعالیتهای روزانه است، بلکه اثر مستقیمی روی سلسله اعصاب و عضلات آدمی و سایر جانداران دارد و آنها را در حالت استراحت و خواب و سکون فرو می‌برد.
این موضوع مسلم است که انسان در برابر نور و روشنائی تمایل به تلاش و کوشش دارد، جریان خون متوجه سطح بدن می‌شود و تمام سلولها آماده فعالیت می‌گردند و به همین
ص: 272
دلیل خواب در برابر نور چندان آرامبخش نیست، هر قدر محیط تاریک بوده باشد خواب عمیقتر و آرامبخش‌تر است.
امروز از نظر علمی ثابت شده است که در برابر نور تمام دستگاههای بدن انسان فعال و سرزنده می‌شوند: گردش خون، دستگاه تنفس، حرکت قلب و سایر دستگاهها، ولی اگر نور بیش از اندازه بتابد، سلولها خسته می‌شوند و نشاط جای خود را به فرسودگی می‌دهد. و برعکس، دستگاههای بدن در تاریکی شب در آرامش و آسایش عمیقی فرومی‌روند و در سایه آن تجدید قوا و نشاط می‌کنند.
از نظر پزشکی مکانیسم تأثیرگذاری تاریکی بر سلامتی و فیزیولوژی انسان به فعالیت غده اپی‌فیز نسبت داده می‌شود که به عقیده دکارت جایگاه روح پنداشته می‌شده است. فعالیت ترشحی این غده به وسیله گرمای نور که در اعصاب چشم منعکس می‌شود صورت می‌گیرد. اپی‌فیز موادی مانند ملاتونین تولید می‌کند و بر فعالیت ترشح ریتمی بعضی از غده‌های ترشحی اثر می‌گذارد
". ان- استیل- 5- متوکسی تریپتأمین" یا همان ملاتونین، هورمون نورترنسمیتر شیمیایی است که بطور طبیعی توسط غده اپیفیز در مغز ترشح می‌شود و ترشح آن، با چرخه روز و شب بدن، ارتباط مستقیم دارد. بیشترین مقدار این هورمون، شبها تولید می‌شود. در خوراکیها هم، مقادیری ناچیز از آن، دیده می‌شود. برخی ورزشکاران و کسانی که به دلیل شغلی یا سفرهای هوایی بلندمدت به علاوه از دوره تاریکی- روشنایی منظم محرومند از مکمل ملاتونین استفاده می‌نمایند.
ملاتونین، نقشی اساسی در خواب دارد و با توجه به اینکه نور، مانع تولید آن و تاریکی، محرک تولیدش است، باعث تنظیم ساعت داخلی بدن می‌شود. تحقیقات موثق علمی نشان داده‌اند که این هورمون، به خوابیدن، کاهش تعداد دفعات بیداری در شب و بهبود کیفیت خواب کمک می‌کند. مقدار کافی ملاتونین در بدن، تاثیرات مثبتی بر وضعیت روحی- روانی انسان می‌گذارد.
ص: 273
توسط ملاتونین در تاریکی فرمان رشد به سلولهای درون‌مغزی برای حرکت ابلاغ می‌شود و سلولها شروع به فعالیت و ساخت و ساز می‌کنند از نظر فیزیک درون مغزی این عمل یعنی تبدیل اطلاعات 24 ساعته به جریان الکتریکی و تبدیل آن به جریان شیمیایی در سریع‌ترین زمان انجام می‌شود و رشد سلولی بلافاصله صورت می‌گیرد.
روی‌هم‌رفته، ملاتونین، تاثیراتی عالی بر بهبود کیفیت خواب دارد. تنظیم ساعت خواب خود و تاریک کردن محل خواب، به ترشح این هورمون و بهرمندی از فواید آن، کمک می‌نماید.
دوره تاریکی- روشنایی در تنظیم و انطباق فعالیت‌های تولیدمثلی و رفتاری جانوران و گیاهان با فصول سال نقش اساسی دارد و یکی از عوامل عمده شکستن خواب بذرهاست و دانه‌های بسیاری از گیاهان تنها در صورتی شکفته می‌شوند که دوره معینی از تاریکی را گذرانده باشد. شاید اشاره به شکافتن دانه‌ها بدنبال ذکر تناوب شب و روز بیان این واقعیت باشد.

پیشنهادات:

هورمون رشد حد اکثر ترشح آن شب و هنگام خواب است و کودکان و نوجوانانی که خود را از تاریکی محروم می‌کنند و شبها تا دیروقت بیدار هستند، این هورمون به اندازه کافی ترشح نمی‌شود، به همین دلیل است که ما امروز شاهد کوتاهی قد و کمبود وزن در بچه‌ها هستیم بسیاری از محققان برهم خوردن سیکل زندگی ما و هماهنگ نبودن آن با طبیعت را یکی از عوامل به وجود آمدن انواع بیماریهای هورمونی، غددی، عصبی، سرطانها و سرکوب سیستم ایمنی بدن می‌دانند.
کشف و توسعه وسایل روشنایی مصنوعی این روزها موجب پدید آمدن آلودگی نوری به عنوان یکی از مهمترین انواع آلودگی‌های زیست محیطی شده است که شاید بتوان گفت اثرات مخرب آن بر انسان و محیط زیست اگر بیشتر و جدی‌تر از سایر آلودگیها نباشد کمتر نیست. بطوری که اکثر کشورهای جهان به فکر تصویب قوانین و دستورالعمل‌های
ص: 274
اجرایی برای کاهش آلودگی نوری و بازگرداندن آسمان تاریک بر فراز شهرها و مکانهای صنعتی افتاده‌اند ..
پیشنهاد می‌شود با توسعه و ترویج فرهنگ قرآنی نسبت به زدودن باورهای غلط در مورد شب و تاریکی در جامعه اقدام کرده و برنامه‌ریزی‌های جامعه، نورپردازی شهرها پارکها و حتی اماکن مذهبی و برنامه‌های تربیتی کودکان را در جهت انطباق سیستم زندگی با فتوپریودیسم و بهره‌مندی جامعه از نعمت تاریکی هدایت نمود.
برنامه ماه مبارک رمضان و اوقات نماز را می‌توان به‌عنوان نمونه‌های مؤثر جهت هماهنگ کردن زندگی با فتوپریودیسم ذکر کرد. توصیه و تاکید بر اجرای جلسات و ساعات اضافه‌کاری در بین الطلوعین نیز از اقدامات دیگری است که می‌تواند در این زمینه مفید باشد.

منابع:

1- تفسیر نمونه آیت اللّه مکارم شیرازی
2- تفسیر المیزان آیت اللّه علامه طباطبایی
3- توحید مفضل امام صادق (ع)
4- صحیفه سجادیه امام سجاد (ع)
5- نهج البلاغه امام علی (ع)
6- پایگاه اینترنتی آیین‌پژوهی و فرهنگ
http:// www. ali - tahmasebi. com
7- نشنال جئوگرافیک- نوامبر 2008 به نقل از: پایگاه اینترنتی اثرات آلودگی نوری)
ص: 275

بررسی دیدگاه اسلام و قرآن راجع به بهداشت محیط

اشاره

دکتر محمد حسن احرام‌پوش «1»، بهروز کریمی «2»، سجاد رحیمی «3»

چکیده‌

ستایش خداوندی را سزاست که راه اسلام را گشود و راه نوشیدن آب زلالش را بر تشنگان حقیقت آسان فرمود و سپس به دست پیامبر خود شعله‌ای از نور خود را برای طالبان حقیقت برافروخت و آن را چراغ پرفروغ هدایت گمشدگان قرار داد و قرآن را ریسمان استوار خود و وسیله ایمنی‌بخش و بهار دلها و چشمه‌های دانش قرار داد. و از هیچ تر و خشکی فروگذار نشد.

روش بررسی:

در دین مقدس اسلام به بهداشت و سلامتی از جمله بهداشت محیط و عمومی و فردی و اجتماعی توجه فراوانی شده است که نشان از اهمیت بالای این رشته دارد. به پیشگیری از آلودگی و بیماری قبل از درمان توجه داشته همچنین توجه ویژه‌ای به مسائل زیست محیطی مانند عدم آلودگی آب‌ها، چشمه‌ها و چاه‌ها دارد. به آب توجه ویژه‌ای داشته و آن را عامل زنده بودن همه موجودات عالم دانسته (انبیاء 30) حتی آفرینش انسان را آب می‌داند «وَ هُوَ الَّذِی خَلَقَ مِنَ الْماءِ بَشَراً» سفارش به بررسی کیفیت فیزیکی آب مانند طعم و بو و رنگ و عدم مصرف آب‌های آلوده مورد تأکید است تا آنجائی‌که خداوند می‌فرماید: «أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ» (آیا به آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟!) تأکید بر ساخت حمام بهداشتی رعایت فاصله بین آب آشامیدنی و چاه فاضلاب، دفن بهداشتی مردار، خون و جفت نیز توجه شده است.
______________________________
(1). دانشیار گروه بهداشت محیط.
(2). دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد مهندسی بهداشت محیط. Email: karimibehroz I yahoo. com
(3). دانشجویان مقطع کارشناسی ارشد مهندسی بهداشت محیط.
ص: 276
اسلام به دفع پسماندها توجه ویژه‌ای کرده تا جائی که وجود خاکروبه و زباله در منزل به مثابه حضور شیطان و جایگاه او معرفی کرده است.
به امر بهداشت مسکن و آثار آن بر سلامت جسمی و روحی افراد، توجه به نور مناسب و کافی، محافظت در برابر سرما و گرما، وجود فضای سبز و گیاهان تأکید بسیاری شده است کاشت درخت را موجب رسیدن صدقه تا قیامت بیان نموده و در جایی دیگر کاشت درخت، حفر چاه، احداث پل را از جمله باقیات الصالحات می‌داند.
به امر مواد غذایی و توجه به غذا چه از نظر حلال و حرام و چه از جنبه‌های بهداشتی شده است. «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ».
جاروب کردن منزل و خیابان رفع فقر، عدم بول کردن در زیر درختان میوه، قرار دادن سرپوش روی ظروف غذا و آب، استفاده و نظافت دستشویی (مستراح) و قرار دادن آن در بیرون از خانه و مسجد از سایر تأکیدات پیامبر اسلام و ائمه (ع) می‌باشد.

توجه به بهداشت هوا:

کاشت گیاهان جهت تلطیف هوا و رفع آلودگی آن و عدم کندن گیاهان توسط حجاج (این کار برای حجاج حرام بوده و در صورت ارتکاب کفاره را لازم دانسته) و همگان نمونه‌هایی از توجه اسلام به امر بهداشت هوا می‌باشد. از جمله آلاینده های هوا دی‌اکسید کربن است که هرساله بر 5/ 0 میلی‌گرم بر لیتر بر مقادیر آن افزوده می‌شود و موجب گرمایش جهانی و باران‌های اسیدی می‌گردد که به راحتی جهت فتوسنتز گیاه مصرف می‌گردد.

نتیجه‌گیری:

برطبق مطالب گفته شده بسیاری از مباحث بهداشت محیط از جمله بهداشت آب، دفع فاضلاب و زائدات جامد، بهداشت مسکن و غذا و بهداشت هوا در متون دینی از جمله در قرآن کریم اشاره شده است و این بیانگر جامعیت دین از یک‌سو و اهمیت مسائل بهداشتی و رعایت آن در جامعه از سوی دیگر دارد.

واژه‌های کلیدی:

بهداشت محیط، آب، پسماندها، بهداشت هوا، مواد غذایی
ص: 277

مقدمه:

ستایش خداوندی را سزاست که راه اسلام را گشود و راه نوشیدن آب زلالش را بر تشنگان حقیقت آسان فرمود و سپس به دست پیامبر خود شعله‌ای از نور خود را برای طالبان حقیقت برافروخت و آن را چراغ پرفروغ هدایت گمشدگان قرار داد و قرآن را ریسمان استوار خود و وسیله ایمنی‌بخش و بهار دلها و چشمه‌های دانش قرار داد. و از هیچ ترو خشکی فروگذار نشد «1». حواس پنجگانه او را درک نکنند و مکانها او را در بر نگیرند، دیدگان او را ننگرند و پوششها او را پنهان نسازند. چشمها او را نبیند و زبانها از وصفش عاجزند به وهم و خیال و درک ذات مقدسش نیاید. قرآن به‌عنوان کتاب هدایت آدمی به سوی کمالات شایسته بشری می‌باشد. کتابی که از هیچ‌چیز فروگذار نکرده است «ما فَرَّطْنا فِی الْکِتابِ مِنْ شَیْ‌ءٍ». مهمترین منبع دین اسلام و حجت خداوند برای اهل زمین در تمام دوران و سند محکم الهی است که مستقیما" از سوی خداوند عزیز و علیم آمده است «تَنْزِیلُ الْکِتابِ مِنَ اللَّهِ الْعَزِیزِ الْعَلِیمِ» «2» و بدون هیچ تحریف و نقصانی چه در مرحله نزول و ابلاغ به‌طور کامل به ما رسیده است «وَ بِالْحَقِّ أَنْزَلْناهُ وَ بِالْحَقِّ نَزَلَ» «3» قرآن بالحق نازل شده و خود خداوند ضامن حفظ آن تا روز قیامت «نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ» «4» برای هدایت آدمی و عبور از تاریکی به سوی روشنایی است «مِنَ الظُّلُماتِ إِلَی النُّورِ» «5» توجه به تفکر و امر به خواندن قرآن بسیار توجه شده است «فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنْهُ» «6» «لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ» «7» قرآن مقدس اولین شرط سعادت و خوشبختی انسان را سلامتی ذکر کرده است. «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرِینَ» «8» برطبق فرمایش نبی اکرم (ص)
______________________________
(1). انعام 59.
(2). غافر 2.
(3). اسراء 105.
(4). حجر 9.
(5). ابراهیم 1.
(6). مزمل 20.
(7). ص 29.
(8). بقره 222.
ص: 278
منظور از حسنه در دنیا همان سلامت و صحت بدن است «الحسنة فی الدنیا الصحه و العافیه» «1» که از سلامتی به العافیه (هم در دنیا و هم در آخرت) معرفی شده است. و بدون سلامتی خیر در زندگی نیست «2» سلامتی از نعمات پنهان است که تا وجود دارد انسان قدر آن را نمی‌داند.
در دین مبین اسلام توجه زیادی به بهداشت شده است خداوند در سوره توبه (108) می‌فرماید خداوند افراد پاک را دوست دارد «وَ اللَّهُ یُحِبُّ الْمُطَّهِّرِینَ» «3» بهداشت از نیازهای اولیه بشر است دارای شاخه‌های بسیاری است از جمله بهداشت تغذیه، مسکن، اقتصاد، کار، اجتماع و است یکی از مهمترین و گسترده‌ترین حیطه علوم پزشکی و مهندسی علم بهداشت محیط است که عبارت است از حفظ سلامت جسمانی و روانی و اجتماعی و انسان با حفظ محیط زندگی و علم حفظ محیط زیست از آلودگی است.
به‌طور کلی محیط زیست عبارت است از هرآنچه که فرآیند زیستن را فرامی‌گیرد. محیطی است که تمامی اجزای زنده آن مانند گیاه، جانور، انسان، جانداران تک‌سلولی و پرسلولی و اجزای غیر زنده آن مانند آب، خاک، هوا، سنگ و با یکدیگر ارتباط داشته، برهم تاثیر می‌گذارند و از هم تأثیر می‌پذیرند. شامل محیط زیست طبیعی: محیطی که انسان هیچ‌گونه نقشی در به وجود آمدن نداشته و اثرات فعالیت‌های او در آن در حد اقل ممکن بوده و آن را مورد دستخوردگی قرار نداده است. مانند جنگلهای طبیعی، کوهستانها، دشتها، دریاها که البته این محیط زیست طبیعی را نیز می‌توان به محیط زیست آبی و خشکی تقسیم‌بندی نمود.

محیط زیست مصنوعی یا انسان ساخت یا انسانی:

محیط زیست مصنوعی یا انسانی یا انسان ساخت عبارت است از محیطی که ساخته دست بشر بوده و یا به صورت فاحشی تغییراتی را در آن جهت اهداف و کاربری‌های مورد نیاز خود بوجود آورده است. شهرها، روستاها، مناطق صنعتی از جمله مهمترین محیط زیست انسانی به‌شمار می‌روند. در
______________________________
(1). بحار الانوار ج 78 ص 174.
(2). من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 174.
(3). توبه 108.
ص: 279
حقیقت عمده فعالیت‌های حیاتی انسان در این محیط اتفاق می‌افتد. امروزه با افزایش جمعیت، پیشرفت تکنولوژی و توسعه صنعتی در دنیا علاوه بر محیط زیست طبیعی که دستخوش تغییر و تخریب شده است، محیط زیست انسانی نیز دچار انواع آلودگی‌های ناشی از فعالیت‌های بشری شده و زندگی را به‌ویژه برای مردم ساکن در شهرهای بزرگ دشوار و بعضا غیر ممکن ساخته است.
توجه به بهداشت و نظافت بسیار مورد تأکید اسلام و ائمه بوده است تا آنجا که دین نظافت را جزء اصلی ایمان می‌داند. النظافه من الایمان. در رأس بسیاری از برنامه‌های عبادی تشویق به امر نظافت و دوری از آلودگی جسمی و روانی از اهداف مهم اسلام است «1» علاوه بر تأکید بهداشت فردی (توجه به شستشوی بدن «2» آراستگی ظاهر و لباس «3» کوتاه کردن ناخن «4» و ... به بهداشت محیط و محیط زیست، امر بهسازی پرداخته است سفارش به عدم آلوده کردن آب (چاه، چشمه، قنات و ...) جمع‌آوری صحیح آب و پساب از معابر، توجه به بهداشت مسکن «5» بهداشت هوا و دفع زائدات و ... نیز کرده است.

بهداشت آب و جمع‌آوری پساب‌ها:

آب فراوان‌ترین مایع در سطح زمین است و اصلی‌ترین عامل بقای موجودات می‌باشد. حدود 75- 65 درصد از وزن بدن انسان را تشکیل می‌دهد. آلودگی آب، تغییر مواد محلول یا معلق یا تغییر درجه حرارت و دیگر خواص فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیکی آب در حدی که آن را برای مصرفی که برای آن مقرر است مضر یا غیر مفید سازد انواع آلاینده‌های آب عبارتند از پساب صنایع (فلزات سنگین مواد پایدار زیستی)، فاضلابهای شهری، چاههای جذبی فاضلاب و نشت از سپتیکها، برداشت بی‌رویه آبهای زیرزمینی و هجوم آبهای شور، تخلیه پسابهای حاوی محرکهای رشد به منابع آبی،
______________________________
(1)- بقره 222
(2)- جامع الاحادیث ح 11627
(3)- کنز العمال ح 17186
(4)- نهج الفصاحه ح 1456
(5)- من لا یحضره الفقیه ج 4 ص 3.
ص: 280
نشت نفت در استخراج و حمل آب مایع حیات و منشاء تمامی گیاهان و حیوانات است هر موجود زنده‌ای از آب است «مِنَ الْماءِ کُلَّ شَیْ‌ءٍ حَیٍّ» و کلمه" ماء" به معنی آب در قرآن در حدود 59 بار تکرار شده است که نشان از اهمیت ویژه آن دارد. این مایع به مقدار مشخص و معلومی بر ما فرود می‌آید «وَ الَّذِی نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً بِقَدَرٍ» ایجاد نشاط و شادابی این مایع نیز اشاراتی شده است ذات بهجه در انتهای این آیات به تفکر در هنگام نوشیدن آب تأکید شده است می‌فرماید «أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ» «1» در میان ادیان الهی هیچ‌کدام به اندازه دین مبین اسلام، به‌ویژه قرآن کریم، به موضوع «آب» نپرداخته‌اند؛ تنوع موضوعی، تفصیل مباحث آب و تاکیدات قرآن به ارزش و اهمیت آب، بیانگر این حقیقت است که توجه قرآن به طبیعت و بالاخص آب همه‌سویه بوده است.
به علاوه تأکیدات زیادی راجع به حفظ آب جلوگیری از آلودگی آب داشته است. در صورت عدم تصفیه آب و یا تصفیه نامناسب بسیاری از آلودگی‌های میکروبی و انگلی از جمله وبا، حصبه، ژیاردیا شیگلا و ... می‌تواند منجر به بیماری انسان گردد در دستورات دینی و فرمایشات ائمه توجه زیادی به توجه ظاهر آب و حتی ظرف آب شده است از جمله آشامیدن آب از ظروف ترک‌دار منع شده و استفاده از ظروف را حضور شیطان معرفی کرده است. «2»
رشد روزافزون جمعیت و بدنبال آن افزایش نیاز به امکانات و مواد اولیه باعث شده است که آبهای زیرزمینی و سطحی با مواد شیمیایی جدیدی آلوده شده و با گذشت زمان مخازن آب سالم و گوارا به تدریج آلوده شده و کیفیت آب بخصوص منابع محدود آب شیرین کاهش یابد.
قرآن آب را عامل زنده بودن همه موجودات عالم دانسته «3» حتی آفرینش انسان را آب می‌داند و هو الّذی خلق من الماء بشرا او کسی است که از آب، انسانی را آفرید. سفارش به
______________________________
(1). واقعه 68.
(2). وسائل الشیعه ج 17 ص 302.
(3). انبیاء 30.
ص: 281
بررسی کیفیت فیزیکی آب مانند: طعم، بو، رنگ و عدم مصرف آب‌های آلوده مورد تأکید است تا آنجائی که خداوند می‌فرماید: «أَ فَرَأَیْتُمُ الْماءَ الَّذِی تَشْرَبُونَ» (آیا به آبی که می‌نوشید اندیشیده‌اید؟!). «1»
تأکید بر ایجاد حمام بهداشتی، رعایت فاصله بین آب آشامیدنی و چاه فاضلاب، دفن بهداشتی مردار، خون و جفت نیز توجه شده است. از سایر موارد ذکر شده راجع به آب نحوه تشکیل ابرهای باران‌زا، رعد و برق و تگرگ منشاء آبهای زیرزمینی و نهرها و چشمه ها مرز بین آب شور و شیرین، لایه تاریک دریاها در آیات مختلف قرآن آمده است.

مواد زائد جامد یا پسماند:

پسماند به مواد جامد، مایع و گاز غیر از فاضلاب گفته می‌شود که به‌طور مستقیم یا غیر مستقیم حاصل از فعالیت انسان بوده و از نظر تولید کننده زائد تلقی می‌گردد. انواع پسماندها به قرار زیر است. پسماندهای عادی، پسماندهای بیمارستانی، پسماندهای ویژه، پسماندهای کشاورزی، پسماندهای صنعتی.
اسلام به دفع پسماندها توجه ویژه‌ای کرده تا جائی که وجود خاکروبه و زباله در منزل و گوشه اتاق را به مثابه حضور شیطان و جایگاه او معرفی کرده است. در این رابطه امام صادق از حضرت محمد (ص) روایت می‌کند که خاکروبه و زباله‌ها را در شب از منزل بیرون ببرید چون جایگاه شیطان است. «2»
بهداشت مسکن و آثار آن بر سلامت جسمی و روحی افراد، مورد توجه قرآن بوده و خانه را محل آرامش می‌داند «وَ اللَّهُ جَعَلَ لَکُمْ مِنْ بُیُوتِکُمْ سَکَناً» «3» روایات بسیاری نیز فرد را به تمیز کردن محل زندگی و رعایت مسائل بهداشتی تشویق می‌کند توجه به نور مناسب و کافی، محافظت در برابر سرما و گرما، وجود فضای سبز و گیاهان تأکید بسیاری شده است و کاشت
______________________________
(1). واقعه 68.
(2). وسائل الشیعه ج 17 ص 743.
(3). نحل 80.
ص: 282
درخت را موجب رسیدن صدقه تا قیامت، بیان نموده «1» و در جایی دیگر کاشت درخت، حفر چاه، احداث پل را از جمله باقیات الصالحات می‌داند.
همچنین به وجود فضا و وسعت کافی و مناسب در منزل، وجود آب پاک نور کافی نیز اشاره شده است. دین اسلام پاکیزه نگه‌داشتن منزل را موجب افزایش رزق و روزی و رفع فقر و تنگدستی می‌داند.
به امر مواد غذایی و توجه به غذا چه از نظر حلال و حرام و چه از جنبه‌های بهداشتی نیز توجه شده است «فَلْیَنْظُرِ الْإِنْسانُ إِلی طَعامِهِ» «2» در برخی از آیات قرآن کریم به طیب و حلال بودن غذا اشاره شده است «کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلالًا طَیِّباً» «3» در قرآن اشارات زیادی به انواع میوه‌ها، غذاهای آسمانی و گیاهان شده است و از سوی دیگر مصرف برخی از غذاهای ناپاک را حرام و ممنوع می‌داند از جمله گوشت خوک، شراب، خون، مردار و ... «حُرِّمَتْ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةُ وَ الدَّمُ وَ لَحْمُ الْخِنْزِیرِ» «4» و مصرف غذاهای پاک را حلال می‌داند «وَ کُلُوا مِمَّا رَزَقَکُمُ اللَّهُ حَلالًا طَیِّباً» «5» تغذیه از گوشت آبزیان «لِتَأْکُلُوا مِنْهُ لَحْماً طَرِیًّا» «6» گوشت حیوانات «حلال و أُحِلَّتْ لَکُمُ الْأَنْعامُ» «7»، و میوه‌ها و گیاهان «8» آمده است و بی‌ذکر نامش قبل از خوردن غذا را جایز نمی‌داند «فَکُلُوا مِمَّا ذُکِرَ اسْمُ اللَّهِ» «9»
______________________________
(1). مستدرک الوسایل ج 13 ص 26.
(2). عبس 24.
(3). بقره 168 و 172 و ....
(4). مائده 3.
(5). مائده 88.
(6). نحل 14.
(7). حج 30.
(8). انعام 96.
(9). انعام 118.
ص: 283
جاروب کردن منزل و خیابان و تأثیر در رفع فقر و تنگدستی، عدم بول کردن در زیر درختان میوه، قرار دادن سرپوش روی ظروف غذا و آب، استفاده و نظافت دستشویی (مستراح) و قرار دادن آن در بیرون از خانه و مسجد از سایر تأکیدات پیامبر اسلام و ائمه (ع) می‌باشد.

توجه به بهداشت هوا:

کاشت گیاهان جهت تلطیف هوا «1» و رفع آلودگی آن و عدم کندن گیاهان توسط حجاج (این کار برای حجاج حرام بوده و در صورت ارتکاب کفاره را لازم دانسته) و همگان نمونه‌هایی از توجه اسلام به امر بهداشت هوا می‌باشد.

انواع آلاینده‌های هوا:

بارانهای اسیدی,ACID RAIN پراکنش ذرات میکرونی آئروسل در هوا، پدیده مه دود (نوع لندن,(SMOG پدیده مه فتوشیمیایی (لوس آنجلس)، پدیده وارونگی هوا (اینورژن)، گرم شدن زمین (پدیده گلخانه‌ای)، ذوب شدن یخچالها و یخهای قطبی، بالا آمدن تراز سطح دریاها و آب‌گرفتگی سواحل، تغییر رژیمهای بارندگی و افزایش خشکسالی، تغییر رفتار سیلابی رودخانه‌ها، افزایش فرسایش خاک حمل رسوب و سیل‌خیزی، پیشروی کویرها و بیابانی شدن از جمله عوارض بی‌توجهی به آلودگی هواست. یکی دیگر از آلاینده‌ها هوا و دی‌اکسید کربن است که هرساله بر 5/ 0 میلی‌گرم بر لیتر بر مقادیر آن افزوده می‌شود و موجب گرمایش جهانی و باران های اسیدی می‌گردد که به راحتی جهت فتوسنتز گیاه مصرف می‌گردد.

آلودگی صدا:

آلودگی صوتی عبارت است از پخش و انتشار هرگونه صوت و صدا و ارتعاش بیش از حد مجاز و مقرر در فضای باز (غیر سرپوشیده). به عبارتی می‌توان هرگونه صدای ناخواسته در زمان و مکان نامناسب که باعث آزار و اذیت می‌شود را نیز آلودگی صوتی تلقی نمود. برطبق احادیث سروصدای بیش از حد و فریاد زدن مورد نکوهش قرآن و ائمه (ص) است تا جائی که لقمان حکیم به فرزندش سفارش می‌کند که به آرامی سخن گوید وَ اغْضُضْ مِنْ صَوْتِکَ «2»
______________________________
(1). مستدرک الوسائل ج 13 ص 26.
(2). لقمان 19.
ص: 284

نتیجه‌گیری:

برطبق مطالب گفته شده بسیاری از مباحث بهداشت محیط از جمله بهداشت آب، دفع فاضلاب و زائدات جامد، بهداشت مسکن و غذا و بهداشت هوا و آلودگی صوتی در متون دینی از جمله در قرآن کریم اشاره شده است و این بیانگر جامعیت دین از یک‌سو و اهمیت مسائل بهداشتی و رعایت آن در جامعه از سوی دیگر دارد.

بحث [در اسلام پیشگیری مقدم بر درمان است :

در اسلام پیشگیری مقدم بر درمان است توجه به امر بهداشت در عصر کنونی از اولویتهاست پیشرفت صنعتی کشور بدون توجه و حفظ محیط زیست امکان‌پذیر نخواهد بود. این رشته به بررسی علل ایجاد و پیشگیری از آلودگی پرداخته و راه حل‌های پیشگیری از آلودگی و روش‌های کاستن از زائدات را بررسی می‌کند. با توجه به روال صنعتی شدن جهان و افزایش آلاینده‌های در هوا آلودگی خاک آب و جذب آلاینده‌ها توسط گیاهان علاوه بر غیر قابل استفاده شدن منابع موجب افزایش بیماری از جمله بیماری های نوظهور و انواع سرطان‌ها شده است توجه به این رشته علاوه بر کاهش هزینه بیماری در پیشگیری از بیماری‌های نوظهور نیز بسیار اهمیت دارد
اهمیت محیط زیست: رفته‌رفته با رشد سریع جمعیت و مصرف انرژی فسیلی و توسعه کشاورزی و صنعتی روند طبیعی محیط زیست را دگرگون کرده و موجبات تغییرات شگرفی را در محیط زیست فراهم آورده است. به این ترتیب انسان به‌عنوان عامل مهم تخریب محیط زیست باعث به وجود آمدن انواع معضلات و مشکلات زیست‌محیطی مانند تخریب جنگلها، آلودگی‌های هوا، آب و خاک، کاهش ضخامت لایه ازن، انقراض گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری و ... گردید. با توجه به موارد بالا مشخص است که اسلام به‌عنوان برترین دین به مسائل پراهمیت زیست محیطی نیز پرداخته است. با توجه به آیات و روایات بسیاری از اجزای محیط از جمله آب و خورشید خاک به‌عنوان پاک‌کننده محسوب می‌شود ولی افزایش بیش از حد آلودگی در محیط به کاهش توان خودپالایی این منابع منجر می‌شود.
در ایران نیز برای حفظ محیط زیست قوانینی وجود دارد از جمله اصل پنجاهم قانون اساسی در جمهوری اسلامی ایران، حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل‌های بعد باید در آن
ص: 285
حیات اجتماعی روبه‌رشدی داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می‌گردد. ازاین‌رو فعالیت‌های اقتصادی و غیر آنکه با آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیدا کند ممنوع است.

منابع:

1- قرآن کریم
2- چالکش امیری محمد، اصول تصفیه آب، نشر ارکان، 1376، اصفهان.
3- موسوی غلامرضا، مهندسی آب (برنامه‌ریزی، طراحی، بهره‌برداری)، جلد یک، انتشارات حفیظ، 1384
4- امیربیگی حسن، اصول تصفیه و بهداشت آب، انتشارات اندیشه رفیع، 1383
5- امیربیگی حسن، اصول بهداشت محیط، انتشارات اندیشه رفیع، 1383
6- متن قانون اساسی
ص: 286

مروری بر بعضی از یافته‌های علمی در خصوص تاثیر نماز بر سلامت جسم و روح انسان‌

اشاره

فرحناز خبیری «1»

چکیده‌

همان گونه که می‌دانیم روح حقیقی نماز و فلسفه واقعی آن چیزی جز عبودیت محض در مقابل آفریننده جهان و ابراز خشوع در پیشگاه قادر متعال نیست و هرچه دانشمندان علوم قرآنی و علوم تجربی پیرامون آثار نماز در عرصه‌های مختلف زندگی انسان بگویند و بنویسند تنها توانسته‌اند به گوشه‌ها و ابعادی از فلسفه و آثار نماز بپردازند. یقینا یکی از ابعاد فلسفه نماز تاثیر آن بر سلامت جسم و روح انسان است. در این مقاله سعی شده است با مروری بر شرایط و کیفیت نماز، تاثیر آن بر سلامت جسم و روح انسان از جمله تاثیر نماز بر پیشگیری از بیماریهای دهان و دندان، پیشگیری از بیماریهای پوستی و رعایت بهداشت فردی، تاثیر بر بهداشت خواب، تاثیر بر سلامت کلیه‌ها، تاثیر بر سلامت روح و روان، تاثیر بر سلامت روانی کودکان و تاثیر بر پیشگیری از بیماریهای قلبی- عروقی مورد بررسی قرار گیرد.

واژه‌های کلیدی:

نماز، سلامت جسم و روح، پیشگیری از بیماریها

مقدمه:

همان گونه که می‌دانیم روح حقیقی نماز و فلسفه واقعی آن چیزی جز عبودیت محض در مقابل آفریننده جهان و ابراز خشوع در پیشگاه قادر متعال نیست و هرچه دانشمندان علوم قرآنی و علوم تجربی پیرامون فواید گوناگون نماز در عرصه‌های مختلف زندگی انسان بگویند و بنویسند تنها توانسته‌اند به ابعادی از فلسفه نماز بپردازند. یقینا یکی از ابعاد فلسفه نماز تاثیر آن بر سلامت جسم و روح و روان انسان است. در این مقاله سعی
______________________________
(1). کارشناس بهداشت عمومی دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد. Email: mottaghee 9791 I yahoo. com ص: 287
شده است با مروری بر مقدمات، مستحبات، مبطلات، محتوا و کیفیت نماز، تاثیر آن بر سلامت جسم و روح مورد بررسی قرار گیرد.

روش بررسی:

این مقاله به صورت مقاله مروری می‌باشد که با استفاده از منابع علمی و آیات و روایات به برخی از ابعاد تاثیر نماز بر سلامت جسم و روح انسان پرداخته می‌شود.

نتایج و بحث:

1- تاثیر نماز بر پیشگیری از بیماریهای دهان و دندان
در اهمیت تاثیر نماز بر پیشگیری از بیماری‌های دهان و دندان به این حدیث پیامبر اکرم (ص) اشاره می‌کنیم که فرمودند: «دو رکعت نماز با مسواک بهتر از هفتاد رکعت نماز بدون مسواک است» یا: «اگر بر امتم سخت نمی‌شد همانا مسواک زدن را واجب می‌کردم»
یقینا چنانچه محیط دهان فرد تمیز باشد و بهداشت دهان و دندان با مسواک زدن رعایت گردد، آن فرد از ابتلا به بسیاری از بیماریها در امان است و با عنایت به دستورات موکد اسلام مبنی بر مسواک زدن قبل از نماز از حد اکثر پاکیزگی برای پیشگیری از بیماریهای دهان و دندان برخوردار می‌شود.
2- تاثیر نماز بر پیشگیری از بیماریهای پوستی و رعایت بهداشت فردی
همان گونه که می‌دانیم دست و سروصورت و مسح سر و پا در معرض آب و اکسیژن قرار گرفتن این اعضاء که علاوه بر شادابی پوست، به نوبه خود مانع رشد ارگانیزم‌های بیهوازی در منافذ پوست خواهد شد.
3- تاثیر نماز بر بهداشت خواب
همان گونه که می‌دانیم رعایت ساعت خواب برای حفظ سلامتی و رفع خستگی لازم است. اما زیادی آن منجر به مشکلات مختلفی از جمله افسردگی می‌شود. لذا بیداری صبحگاهی برای نماز خود به تنهایی می‌تواند به‌عنوان داروئی در پیشگیری از افسردگی و حتی درمان آن مطرح باشد. هر انسان طبیعی در حدود 3/ 1 عمر خود را در خواب به سر می‌برد و تاثیر خواب بر روان و جسم انسان از دانسته‌های مسلم علم پزشکی است. بطوری که امروزه
ص: 288
تغییرات خواب انسان از پیش‌آگهی‌های مهم و قابل توجه در زمینه ابتلا به بیماریها، به حساب می‌آید.
به‌عنوان مثال، در اشخاص مبتلا به افسردگی، میزان خواب به نحو چشمگیری، افزایش و یا به‌ندرت، کاهش پیدا می‌کند. تغییرات خواب انسان در بیماریهای جسمی نیز بسیار چشمگیر است بخصوص اگر تاثیر ناراحتی‌های روان انسان بر جسم او را در نظر داشته باشیم و به یاد آوریم که درصد زیادی از مراجعه‌کنندگان به بیمارستان‌های عمومی، در واقع از یک مشکل روانی رنج می‌برند. به این ترتیب ایجاد بهداشت خواب، در واقع یک رکن مهم بهداشت روانی و جسمی به حساب می‌آید و هر عاملی که در تنظیم بهداشت خواب مؤثر باشد، پیشگیری‌کننده و حتی درمانگر بسیاری از بیماریهای جسمی و روانی است.
امروزه، نخستین اصلی که در ایجاد بهداشت خواب، توسط جدیدترین منابع علمی دنیا توصیه می‌شود بیدار شدن هر صبح سر یک موقع مشخص از خواب است.
یک نگاه کلی به جدول اوقات شرعی، نشان می‌دهد که وقت نماز صبح، در تمام طول سال با در نظر گرفتن تغییرات ناشی از حرکات وضعی و انتقالی زمین، زمان ثابتی است و اقامه کننده نماز صبح، با برخاستن پس از اذان در واقع اساسی‌ترین گام را در جهت رعایت بهداشت خواب و درنتیجه آن، سلامت بدنی و تعادل روانی برداشته است.
4- تاثیر نماز بر سلامت کلیه‌ها
همان گونه که می‌دانیم سلامت دستگاه ادراری انسان، بخصوص کلیه‌ها، تاثیر بی‌نهایت مهمی در ادامه حیات انسان دارد. با توجه به دستور فقهی مبنی بر تخلی بول و غائط قبل از نماز، یقینا رعایت این دستور فرد را در مقابل ابتلا به عفونت‌های کلیه و دستگاه ادراری مصون می‌سازد و می‌تواند به‌عنوان نکته‌ای مهم پیرامون نماز مورد توجه قرار گیرد.
5- تاثیر نماز بر سلامت روح و روان
امروزه بیماریهای روانی بیش از پیش بشر را مورد تاثیر خود قرار داده است. مشکلات روحی و روانی انسان عصر حاضر کم نیست. یقینا چیزی که می‌تواند جنبه‌های روحی و
ص: 289
روانی بشر امروز را اقناع و نیازهای او را در این مسیر تأمین کند، نماز است. چراکه با نماز و یاد خدا دلها آرام گیرد و مشکلات روحی و روانی انسان به حد اقل ممکن می‌رسد.
امروزه بسیاری از روانشناسان دریافته‌اند که دعا، نماز و داشتن یک ایمان محکم به دین، اضطراب، افسردگی، نگرانی، تشویش و ترس را که زمینه‌ساز بسیاری از بیماریهاست برطرف می‌کند: «أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ»
کلمه نماز نشان می‌دهد که رابطه‌ای میان انسان و پروردگارش وجود دارد. وقوف خاشعانه و خاضعانه انسان در نماز، در برابر خداوند متعال به او نیرویی معنوی می‌بخشد که حس صفای روحی و آرامش قلبی، امنیت روانی و سلامت روانی را در او پدید می‌آورد. از آنجا که انسان در نماز با همه اعضای بدن و حواس خود متوجه خدا می‌شود و از همه اشتغالات و مشکلات زندگی روی برمی‌گرداند. به هیچ‌چیز جز خدا و آیات قرآن که در نماز به زبان می‌آورد فکر نمی‌کند.
همین حالت روی‌گردانی کامل از مشکلات زندگی و نیندیشیدن به آن در میان نماز موجب آرامش روان و سلامت روانی می‌شود. این حالت آرامش روانی در ایجاد وضعیت سلامت روانی تاثیر بالایی دارد و موجب کاهش شدت فشارهای عصبی روزانه و تنیدگی‌ها و تنش هایی که بسیاری از مردم دچار آن هستند، می‌شود.
توماس هاسلیوپ (1995) پزشک معروف هلندی دراین‌باره می‌گوید: «مهمترین جواب آرام بخش که من در طول سال‌های متمادی تجربه و مهارتم در مسائل روانی به آن پی بردم، همین نماز است.»
من به‌عنوان یک پزشک می‌گویم مهمترین وسیله در آرامش روان که ضامن از بین بردن تنش‌ها و اضطراب‌ها و افسردگی‌های روزمره است و من تاکنون شناخته‌ام نماز است.» حالت تمدد اعصاب و آرامش روانی ناشی از نماز انسان را از اضطراب و افسردگی که بیماران روانی همواره از آن رنج می‌برند رها می‌کند. زیرا چنین حالت‌هایی عموما تا مدتی پس از نماز در انسان باقی می‌ماند و ادامه می‌یابد. انسان گاهی در حالت تمدد اعصاب و
ص: 290
آرامش روانی پس از نماز، با امور و مواردی اضطراب‌انگیز و یا با حالتی که او را افسرده می‌سازد، مواجه می‌شود.
تکرار بی‌حدونشان این موارد با یادآوری آنها در تمدد اعصاب، آرامش نفسانی و سلامت روانی، پس از نماز ارتباط می‌یابد و به این ترتیب فرد از اضطراب و نگرانی ناشی از این امور یا موارد رها می‌شود. تاثیر مهم نماز در کاهش اضطراب، افسردگی بیماران روانی و ایجاد سلامت روانی، شبیه تاثیر روان‌درمانی برخی از روان‌درمان‌گران معاصر برای درمان اضطراب و افسردگی بیماران روانی است. پرواضح است که وجه تشابه میان روش روان‌درمانی و اثر درمانی منتج از نماز، بسیار مشهود است. انسان بلافاصله پس از نماز به ذکر دعا و تسبیح می‌پردازد که این تداوم همان حالت آرامش و سلامت روانی را موجب می‌شود. اصولا انسان در دعا با خدای خود به مناجات می‌پردازد و از مشکلاتی که او را در زندگی مضطرب و افسرده می‌کند به او پناه می‌برد و با بازگو کردن مشکلات اضطراب اضطراب‌انگیز در چنین حالتی از سلامت روانی برخوردار می‌شود.
بطور کلی تحقیقات متعدد روان‌شناسان نشان می‌دهد که حالت روانی انسان با آشکار کردن مشکلات در حضور یک دوست صمیمی یا درمان‌گر رو به بهبود می‌رود. حال تصور کنید که همین انسان اگر مشکلات خود را با خدا بازگو کند و پس از نماز به مناجات با پروردگار و دعا به درگاه او طلب یاری بپردازد، حالت روانی او تا چه اندازه بهبود پیدا می‌کند. ملاحظه می‌شود که همان نتیجه‌ای که در یک روان‌درمانی مؤثر و موفق حاصل می‌شود از نماز نیز بدست می‌آید. زیرا آن احساس امنیت و رهایی از اضطراب را که نماز در انسان ایجاد می‌کند، موجب آزاد شدن نیروی روانی او می‌شود که این آزادی ضامن ایجاد سلامت روان است. نیرویی که قبلا در زنجیره‌های اضطراب، نگرانی و افسردگی مقید و زندانی بود. درنتیجه انسان حالت نشاط و طراوت را در همه وجودش احساس می‌کند.
همین رابطه معنی انسان با پروردگار در طول نماز و دریافت نوعی فیض الهی یا بارقه روانی از خداوند متعال، موجب رهایی نیروهای معنوی مستقر در انسان می‌شود و عزمش
ص: 291
را جزم، اراده‌اش را قوی و همتش را بلند می‌کند. درنتیجه برای پذیرش علم و معرفت آماده‌تر و برای انجام کارهای بزرگ تواناتر می‌شود.
6- تاثیر نماز بر پیشگیری از بیماریهای قلبی عروقی
با توجه به نقش مهمی که نمازهای واجب یومیه در ایمن کردن انسان در مقابل استرس‌ها و تنش‌های گوناگون زندگی ایفا می‌کند، نماز می‌تواند در پیشگیری از سکته‌های قلبی نقش مؤثری ایفا نماید.
7- تاثیر نماز در پیشگیری و درمان بیماریها
انسان نمازگزار کسی است که با تمام وجود اعتقاد دارد که درمان همه بیماریها نزد خداست و امیدوار به رهایی از بیماری توسط خداوند خواهد بود. و ایمان دارد که اگر خدا بخواهد ابزار مادی و نسخه‌های پزشکی در درمان او مؤثر خواهد بود. با این امیدواری، امید به درمان و شفاء و بهبودی در او تقویت شده و عامل مؤثری در درمان بیماری او می‌گردد.
8- تاثیر نماز بر سلامت روانی کودکان
«رَبِّ اجْعَلْنِی مُقِیمَ الصَّلاةِ وَ مِنْ ذُرِّیَّتِی رَبَّنا وَ تَقَبَّلْ دُعاءِ:
«پروردگارا! من و فرزندانم را از اقامه‌کنندگان نماز قرار ده و دعای مرا قبول فرما»
(سوره مبارکه ابراهیم- آیه شریفه 40)
عبارت مشهور «العلم فی الصغر، کالنقش فی الحجر» (دانش در کودکی، مانند نقش پایدار در سنگ است) امروزه با پیشرفت دانش پزشکی و روان‌پزشکی و بخصوص با پیدایش روان کاوی توجیه کامل علمی پیدا کرده است. روان‌شناسی مدرن به ما می‌گوید که مهمترین دوران زندگی بشر که بوجود آورنده شخصیت نهایی او خواهد بود، دوران کودکی است. بر این اساس هر قدمی که در جهت ایجاد سلامت روانی اطفال برداشته شود، به نوبه خود سبب ایجاد جامعه‌ای سالم و موفق خواهد شد.
اما بزرگترین موهبتی که ممکن است در جهت ایجاد سلامت روانی نصیب یک طفل نورسیده گردد، پای گذاشتن او در خانواده‌ای مومن و نمازگزار است. تعالیم آیین حیات‌بخش اسلام که حتی کوچکترین مسائل بشری را بدون پاسخ نگذاشته است، از همان بدو تولد نوزاد
ص: 292
برای او برنامه‌ها و روش‌های متعددی دارد که عمل به آنها ضامن سعادت و سلامت همیشگی انسان است. از جمله در بعد سلامت روانی، آیین اسلام به والدین و بخصوص پدر، موکدا حکم کرده است که مثلا نام نیک بر بچه بگذارند و امروزه علمای روان‌شناسی متفقا به این نتیجه رسیده‌اند که چگونه نام یک کودک در شکل‌گیری شخصیت او تاثیرگذار است و چگونه یک نام بد ممکن است موجبات تحقیر کودک (مثلا تمسخر او توسط همسالان) و درنتیجه تزلزل شخصیتش گردد.
در هر صورت کودکی که در خانواده مومن و نمازگزار به دنیا می‌آید و زمزمه حیات‌بخش اذان و اقامه در گوش راست و چپش نخستین نغمه زندگی او می‌گردد، کودکی است که گام در مسیری سعادت‌بخش گذاشته است.
اما بعد دیگر، تاثیری است که نماز بطور مستقیم بر حالات روانی اطفال دارد و آن بر اثر نماز خواندن خود کودک حاصل می‌شود. شروع نماز در سنین کودکی سبب می‌شود که او این صفت حسنه را به صورت یک عادت معمول و سازنده در جسم و روان خود، ملکه نماید و جزو برنامه‌های همیشگی زندگی خود، قرار دهد و درنتیجه از همه فواید نماز، در بعد سلامت روانی در آینده برخوردار گردد. بعلاوه با شروع نماز در دوران کودکی، مفاهیمی مثل خدا و مذهب و دستوراتی مثل تعالیم اسلامی، چنان در ذهن پذیرنده و شفاف کودک که هنوز سنگینی و تیرگی گناهان ظرفیت‌های فکری و مغزی او را آلوده نکرده است، جای می‌گیرد که امکان شک و تردید در این زمینه در آینده بسیار کاهش می‌یابد. به همین دلیل است که آیین مقدس اسلام و بخصوص ائمه بزرگوار شیعه (ع) با توصیه های موکد، مسلمانان را به آموزش مرحله به مرحله نماز به کودکان فراخوانده‌اند، و حتی با اینکه از مجازات‌ها و تنبیهات بدنی در مورد کودکان، بخصوص قبل از 7 سالگی منع نموده‌اند در مورد ترغیب به نماز گاهی امر به تنبیه کودکان فرموده‌اند. در این مورد در حدیثی معتبر از حضرت امام صادق (ع) آمده است که فرمودند: چون پسر، سه‌ساله شود، پدر و مادر به او می‌گویند که هفت مرتبه بگو «لا اله الا اللّه» و چون سه سال و هفت ماه و بیست روز از عمرش بگذرد، به او می‌گویند که هفت مرتبه بگوید: «محمد رسول اللّه» پس
ص: 293
چهار سالش تمام شود به او می‌گویند که هفت مرتبه بگوید: «صلّی اللّه علی محمد و آله» پس چون پنج سالش تمام شود او را وامی‌دارند که خدا را سجده کند. اما چون شش سالش تمام شود، نماز را به او یاد می‌دهند و چون هفت سالش تمام شد، وضو را به او یاد می‌دهند و او را به نماز امر می‌کنند و چون نه سالش تمام شود وضو و نماز را به خوبی به او می‌آموزند و از ترک وضو و نماز او را نهی کنند. پس چون کودک وضو و نماز را یاد گرفت، خداوند پدر و مادرش را خواهد آمرزید. مفاهیم عمیق این حدیث از جمله اینکه اقامه نماز پس از اقرار به توحید و نبوت (که اساسی‌ترین اصول اعتقادی اسلام هستند) قرار گرفته و اینکه عمل به این حدیث ضامن آمرزش پدر و مادر تلقی شده است، باید به دقت مورد توجه خانواده‌ها قرار بگیرد.
9- تاثیر نماز بر سلامت جسمی کودکان
سلامت کودکان، از آرزوها و ایده‌آل‌های همه جوامع بشری است. ازاین‌رو مجامع بین المللی متعددی با قصد حمایت از سلامتی کودکان بوجود آمده‌اند. اما آنچه که کمتر مورد توجه همه این مجامع بوده است، توجه به نقش عمیق دستورات دینی در ایجاد سلامتی کودکان باشد. به‌عنوان مثال حدود دو دهه پیش، مجامع علمی جهان، شیر مادر را برای شیرخواران، بی‌کفایت تشخیص دادند و اقدام به تهیه شیرخشکی که گمان می‌بردند. مفیدتر از شیر مادر است، نمودند و انواع شیرخشک را با تبلیغات وسیع به نفع آنها و علیه شیر مادر، به بازار فرستادند. این در حالی بود که از قرن‌ها پیش در آیات استوار قرآن از جمله آیه شریفه 233 از سوره مبارکه بقره و آیه 12 از سوره مبارکه لقمان، چند بار تأکید بر استفاده از شیر مادر، آن هم تا سن دوسالگی شده بود. با این وجود بسیاری از مادران (از جمله حتی مادران مسلمان) گول تبلیغات علمی را خوردند و به کودکان خود به جای حیاتی‌ترین ماده غذایی که توسط آفریدگار هستی تولید و توصیه شده بود، شیرخشک بی‌خاصیت و مضر ساخت انسان‌ها را خوراندند. اما چند سال بعد با پیشرفت دانش، برخی برتری‌های شیر مادر، روشن شد و این بود که دامنه تبلیغ علیه آن محدودتر شد و علم نسبی بشر اعلام کرد: شیر مادر، حد اقل تا 6 ماهگی مفیدترین ماده غذایی برای کودکان
ص: 294
است که این دستور نیز هنوز، با دستور قرآنی، کمی متناقض به نظر می‌رسید. تا اینکه آخرین تلاش‌های بشر برای بررسی هرچه بیشتر محتویات شیر مادر و شناسایی اجرای آن به نتیجه رسید و کار به آنجا کشید که سرانجام در سال‌های اخیر، علم به این حقیقت اعتراف کرد که شیر مادر، آن هم تا دو سال، ضروری‌ترین، اساسی‌ترین و حیات‌بخش‌ترین نیاز کودک به‌شمار می‌آید و محرومیت کودک از شیر مادر، او را در معرض طیف بسیار وسیعی از بیماریهای جسمی و روانی، قرار می‌دهد و آیات شکوهمند قرآن و فرمایشات معصومین (ع) در این مورد همچنان استوار و درخشان برجای خود بود. با این مقایسه می‌توان نتیجه گرفت که وقتی یکی از ساده‌ترین دستورهای قرآنی تا بدین حد در تأمین سلامت کودکان نقش دارد، دستورات موکد و مکرر آن (مثل نماز) تا چه اندازه‌ای مفید و سودمندند. واقعیت این است که سودمندی نماز برای سلامت جسمی کودکان، به وضوح قابل مشاهده است. از جمله اینکه با پایبندی به نماز در جامعه، می‌توان به راحتی با آن گروه از بیماریهای مادرزادی بسیار شایع در نوزادان که بر اثر فسادهایی مانند اعتیاد، الکلیسم، بیماریهای مقاربتی و ... بوجود می‌آیند مبارزه نمود.
کودک‌آزاری که بخش مهمی از علل بستری و مراجعه کودکان به مراکز پزشکی و روان پزشکی را تشکیل می‌دهد، در پرتو نماز و در جامعه نمازگزار، بی‌معنی به حساب می‌آید.
از آنجا که بخش عمده‌ای از بیماری‌هایی عفونی شایع در کودکان از جمله حصبه (تیفوئید)، فلج اطفال، هپاتیت
A
و ... از طریق مدفوعی- دهانی انتقال می‌یابند می‌توان با آموزش وضو به کودکان که در واقع نوعی آموزش پاکیزگی و طهارت است. از میزان بروز و شیوع این بیماریها به شدت کم نمود. همانطور که امروزه در ممالک پیشرفته غربی، آموزش شستن دست‌ها قبل از صرف غذا (که اتفاقا با اوقات نماز، تقریبا مقارنت دارد) از اصول اولیه‌ای است که به کودکان، در مدارس ابتدایی، آموزش داده می‌شود.
علاوه بر محاسن جسمی بسیار متعددی که از زندگی یک کودک در یک خانواده مومن و نمازگزار، برای او حاصل می‌شود (از جمله اینکه مادر مومن کودک، با اقتدای به قرآن و سخن معصومین (ع) کودکش را تا دو سال کامل شیر می‌دهد و این وظیفه بی‌نهایت بزرگ
ص: 295
را به بهانه‌ای، از جمله اشتغال در بیرون منزل و ... رها نمی‌کند و درنتیجه کودک خود را در مقابل طیف وسیعی از بیماری‌های مرگبار جسمی و روانی، انحرافات و اعتیاد و ... در آینده ایمن و واکسینه می‌کند) می‌توان بدین نکته مهم نیز توجه نمود که ملکه شدن عادت حسنه نماز در خود کودک، صرفنظر از عظمت‌های معنوی بی‌شمار آن، بخاطر فواید پزشکی فراوانی که در نماز یافت می‌شود، سبب خواهد شد که همه این محاسن در آینده، کودک را همراهی کند و او را در ساختن یک زندگی سالم و موفق یاری دهد.
دستوری پیرامون نماز، پیام‌آور نکته‌ای می‌شود که علم بشری در آستانه قرن 21 به اهمیت بیش از پیش آن، دست یافته است.
مقارنت اوقات نماز با سه وعده معمول غذایی (صبحانه و نهار و شام) یا حتی وعده‌های غذا هنگام روزه‌داری (سحر و افطار) سبب می‌شود که شخص نمازگزار، موقع انجام وضو (که معمولا متعاقب اجابت مزاج نیز هست) خودبخود به شستشوی دست‌ها بپردازد و هرگونه عامل بیماری‌زای عفونی را از دست‌های خویش بزداید و درنتیجه موقع صرف غذا، هیچ عامل عفونی ناشی از دست‌های آلوده موفق به ایجاد بیماری در بدن او نشود.

نتیجه‌گیری و پیشنهاد:

نتایج تحقیقات علمی و یافته‌های اندیشمندان علوم تجربی نشان می‌دهد که هرکدام از ابعاد نماز نقش مؤثری در پیشگیری از ابتلا به بیماریها و تأمین و ارتقاء سلامت جسم و روح انسان دارد. لذا پیشنهاد می‌نماید محققین علوم تجربی بیش از گذشته به آثار علمی و روانی نماز پرداخته و نتایج و دستاوردهای خود را در معرض استفاده همگان قرار دهند.

منابع‌

1- قرآن کریم
2- احادیث و روایات
3- مقالات دکتر غلامعلی افروز
4- خلاصه مقالات اینترنتی
ص: 296

بررسی تاثیر گوشت حاصل از ذبح حلال بر سلامت جسمی و روانی‌

اشاره

دکتر سید محمد طباطبائی «1»، احمد خسروی «2»، مجید گلی «3» علی رضوانی «4»، فاطمه احمدی «5»، ثریا تمدن‌زاده «6»

چکیده‌

خالق یکتا خداپرستی، خیرطلبی و پاک‌گرائی و نیز گریز از ناپاکی و دوری از پلیدیها را در فطرت آدمی به ودیعت نهاده است «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها» (روم/ 30) بر این اساس قوانین الهی و آسمانی بر مبنای فطرت بشری و موافق با طبع انسانی بنا نهاده شده است و در همه اوامر نواهی و حلیات و محرمات احکام تشریعی؛ مصلحت آدمی به‌طور دقیق و ظریف لحاظ شده است. این مطلب در کلام گهربار حضرت امام محمد باقر (ع) چنین بیان شده است: «ان اللّه تبارک و تعالی لم یحرم ذالک علی عباده و احل لهم ما سوی ذالک من رغبته ...» (علل الشرائع، 548، 3). رشد فزاینده‌ی نابسامانی‌های روانی و اجتماعی در عصر حاضر، عده‌ای از اندیشمندان و پژوهشگران مسلمان را بر آن داشت تا به شیوه‌های درمانی از دیدگاه دینی توجه نمایند و منابع غنی اسلامی را به‌عنوان زمینه مناسبی برای تحقیقات علمی برگزینند. در این راستا ما نیز برآنیم تا در این مقاله به تشریح برخی از آثار طبی و روانی گوشت حلال که از طریق ذبح حلال حاصل شده و از دید اسلامی دارای اهمیت ویژه‌ای است بپردازیم‌

اهداف:

______________________________
(1). دانشجوی دکترای رشته قرآن و علوم.
(2). کارشناسی ارشد اپیدمیولوژی.
(3). کارشناسی ارشد مشاوره.
(4). کارشناسی ارشد فقه و حقوق اسلامی.
(5). دانشجوی تربیت معلم قرآن.
(6). دانشجوی تربیت معلم قرآن. Email: tamadon. 8631 I yahoo. com ص: 297
1- بررسی حکمت‌های شرایط ذبح شرعی
2- بررسی اثرات جسمی گوشت حاصل از ذبح حلال بر افراد با آیتم‌های کوچکتر
3- بررسی اثرات روانی گوشت حاصل از ذبح حلال بر افراد با آیتم‌های کوچکتر

روش بررسی:

روش تحقیق در این مقاله، روش کتابخانه‌ای تفسیر و تحلیل محتوا در منابع اسلامی است. گزاره‌های شرایط ذبح حلال از دیدگاه اسلام و انواع ذبح و کشتار اعم از حلال و غیر حلال در کشورهای صنعتی جمع‌آوری و از جنبه‌های طبی و روانی مورد تفسیر و تحلیلی قرار می‌گیرد. در این تحقیق اثرات بهداشتی ذبح از قبیل تأکید خون‌گیری از گوشت و حرام بودن پاره‌ای از ضمائم حیوان، اثر
PH
خون، خطر انتقال بیماریها، رعایت بهداشت معنوی با گوشت حلال و تاثیر رو به قبله کردن حیوان مورد بررسی قرار گرفته.

نتایج:

تندرستی یکی از نعمت‌های بزرگ در زندگی انسان است و این جنبه‌ی جسمی انسان را در بر می‌گیرد اما در مقابل، بیماری روانی همواره به‌عنوان خطری انسان و جامعه را تهدید می‌کند و زیان‌های اقتصادی، خانوادگی، اجتماعی، سیاسی، آموزشی و مانند آن را به دنبال دارد. در این زمینه خدمات ارزنده‌ای توسط مکاتب دینی ارائه شده و تحول بزرگی در بهداشت و پیشگیری بیماری‌های روانی به وجود آمده است همچنان‌که اسلام انسان را از خوردن غذاهای خبیث و مضر بازمی‌دارد و خوردن غذاهای پاک را توصیه می‌کند سلامتی و بهداشت جسم، آرامش روانی و بهداشت اجتماعی انسان‌ها را با قید «حلال» بودن غذا تأمین می‌کند اما باید توجه داشت مطالبی که در این راستا بیان می‌شود فقط بخشی از فلسفه و حکمت حکم می‌باشد ولی علت منحصر حکم نیست و این احتمال وجود دارد که در تشریع این احکام، مصالح و مفاسد دیگری نیز در نظر گرفته شده باشد.

نتیجه‌گیری:

همان‌طور که اساس سلامت جسم، برخورداری انسان از عوامل و امکانات مراقبتی از جمله تغذیه است، رشد شخصیت و تأمین بهداشت روحی وی نیز با بهره‌گیری درست از این موهبت بزرگ الهی ارتباط دارد.

واژه‌های کلیدی:

گوشت- حلال- ذبح- تغذیه- سلامت- روان
ص: 298

مقدمه:

خالق یکتا خداپرستی، خیرطلبی و پاک‌گرائی و نیز گریز از ناپاکی و دوری از پلیدیها را در فطرت آدمی به ودیعت نهاده است. «فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها» (روم/ 30) بر این اساس قوانین الهی و آسمانی بر مبنای فطرت بشری و موافق با طبع انسانی بنا نهاده شده و در همه اوامر نواهی و حلیات و محرمات احکام تشریعی، مصلحت آدمی به‌طور دقیق و ظریف لحاظ شده است. این مطلب در کلام گهربار حضرت امام محمد باقر (ع) چنین بیان شده است: «ان اللّه تبارک و تعالی لم یحرم ذلک علی عباده و احل لهم ما سوی ذلک من رغبته ...» (1) در شرع مقدس اسلام حیوانات از نظر گوشت به دو دسته تقسیم می‌شوند 1- حرام گوشت 2- حلال گوشت که برای استفاده از گوشت حیوانات حلال گوشت نیز این حیوانات حتما باید ذبح شرعی شوند در غیر این صورت استفاده از گوشت آنها حرام است. البته باید توجه داشت که 15 جزء از اجزاء حیوانات حلال گوشت هم همچون عدسی، نخاع، هیپوفیز و ... حرام است و مصرف آنها باعث مخاطرات بهداشتی و بیماریهای مشترک می‌گردد.
در شرع مقدس اسلام از اموری یاد شده که هم دارای جنبه تعبدی و دینی هستند و هم دارای جنبه بهداشتی، یعنی برخی از احکام دینی که در قرآن بدانها تصریح شده دارای فواید پزشکی و بهداشتی است و رعایت آنها باعث جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های زیادی می‌شود. یعنی این احکام دارای مصلحت‌ها و حکمت‌هایی هستند، که با پیشرفت علوم پزشکی بدانها پی برده‌ایم و به عبارت دیگر قرآن به نکاتی اشاره می‌کند که نه تنها عقل آدمی بلکه علوم پزشکی هم در صدر اسلام قادر به کشف آنها نبوده است. جوامع انسانی به سرعت رشد کردند و هم‌زمان با این رشد نابسامانی‌های روانی و اجتماعی نیز افزایش یافت. رشد فزاینده‌ی این نابسامانی‌ها در عصر حاضر، عده‌ای از اندیشمندان و پژوهشگران مسلمان را بر آن داشت تا به شیوه‌های درمانی از دیدگاه دینی توجه نمایند و منابع غنی اسلامی را به عنوان زمینه مناسبی برای تحقیقات علمی برگزینند. در این راستا ما در این مقاله به تشریح برخی از آثار طبی و روانی گوشت حلال که از طریق ذبح حلال حاصل شده و از دیدگاه اسلامی دارای اهمیت ویژه‌ای است می‌پردازیم.
ص: 299

روش بررسی:

روش تحقیق در این مقاله روش توصیفی از نوع علّی پس از وقوع است.
گزاره‌های شرایط ذبح حلال از دیدگاه اسلام و انواع ذبح و کشتار اعم از حلال و غیر حلال در کشورهای صنعتی جمع‌آوری و از جنبه‌های طبی و روانی مورد تفسیر و تحلیلی قرار می‌گیرد. در این تحقیق اثرات بهداشتی ذبح از قبیل تأکید خون‌گیری از گوشت و حرام بودن پاره‌ای از ضمائم حیوان، اثرpH خون، خطر انتقال بیماری‌ها، رعایت بهداشت معنوی با گوشت حلال، تاثیر رو به قبله کردن حیوان و رابطه استرس با گوشت حلال مورد بررسی قرار گرفته است.

نتایج:

الف: اثرات روانی
1- آوردن نام خدا در هنگام ذبح جنبه تعبدی و روانی دارد.
تنها دلائل مادی سبب حرام شدن مواد خوراکی نمی‌شود و گاهی اوقات دلائل معنوی چون بردن نام غیر خدا در هنگام ذبح حیوانات و یا ذبح نمودن حیوان در پای بت و ... باعث حرمت گوشت می‌شوند. این نوع حرمت به خاطر اثر روانی، تربیتی و تهذیب روح می‌باشد، چون این نوع گوشت انسان را از یاد خداوند که مالک هستی است دور می‌نماید و به‌طرف بت‌ها گرایش می‌دهد و به دلیل اینکه اسلام به اخلاق و معنویات اهمیت فراوانی داده است این نوع گوشت‌ها حرام می‌باشند. ادیان مقدس خواهان زنده شدن روحیه اطاعت‌پذیری در انسان هستند به‌طوری که خداوند در آیه 146 سوره انعام می‌افزاید وقتی قوم یهود از دستورات الهی سرپیچی نمودند مورد مجازات و کیفر قرار گرفتند و علاوه بر گوشت‌های فوق، گوشت تمام حیوانات ناخن‌دار و گوشت حیوانات تک‌سمی مانند اسب، الاغ و قاطر نیز بر آنها حرام شد. این بیانگر اهمیت مباحث اخلاقی در کنار مباحث بهداشتی می‌باشد و می‌خواهد تأکید نماید که اهمیت بهداشت روح با بهداشت جسم برابر و حتی مهم‌تر است (2).
2. گوشت حرام بر ابعاد شخصیتی فرد تاثیرگذار است.
گوشت حرام به‌عنوان یک عامل محیطی می‌تواند انسان و ابعاد مختلف شخصیت او را دچار مشکل سازد به‌گونه‌ای که در انتخاب مسیر درست با چالش برخورد کند. اسلام قائل به آن
ص: 300
مجموعه مقالات قرآن و طب ج‌3 346
است که انسان از بدو فطرت استعدادهای خیر و شر هر دو در وجود او نهاده شده است و می‌تواند خوب و صالح یا بد و فاسد شود (عطاران، 1382) و آیه‌های قرآن به هر دو جنبه مثبت و منفی انسان به صورت مستدل پرداخته است به‌گونه‌ای که او را آگاه (قیامت/ 14- 15)، دارای استعداد بی‌نهایت (فجر/ 27- 30) مکلف و مسئول (انسان/ 3) دانسته و از طرف دیگر او را عجول (اسراء/ 11)، ضعیف (نساء/ 211)، حریص (معارج/ 19)، بخیل (اسراء/ 100) دانسته است به نوعی انسان دارای دو گرایش متضاد است (نصری، 1368) و باید با اراده دست به انتخاب بزند و بهترین راه را انتخاب کند و زمینه‌های حرکت در مسیر مثبت و منفی از کودکی چیده می‌شود و به نوعی برآیند این تلاش‌ها در نهایت تبدیل به الگوهای رفتاری می‌شود که شخصیت انسان را تشکیل می‌دهد که این شخصیت در انسان از ابعاد جسمانی، عاطفی، اخلاقی، اجتماعی و شناختی تشکیل شده است. عوامل محیطی (در این تحقیق گوشت حلال) می‌تواند بر رشد هرکدام از آنها تاثیر گذاشته و زمینه‌های مثبت و منفی را در فرد ایجاد کند و در نهایت انتخاب راه را مهیا سازد. شواهد مستدل حدیثی بیان‌کننده آن است که ذبح حلال بر هرکدام از ابعاد شخصیتی چه جسمانی و چه روانشناسی (اجتماعی، عاطفی، اخلاقی، شناختی) تاثیرگذار است. امام رضا (ع) در حدیثی می‌فرماید: حرام بودن مردار برای آن است که باعث بداخلاقی، عصبانیت، قساوت قلب و از بین رفتن مهر و عطوفت می‌شود و همچنین حضرت صادق (ع) در جواب یکی از اصحاب که پرسید چرا خداوند مردار و خون و گوشت خوک را حرام نموده است؟ فرمودند: خداوند تبارک و تعالی چیزی را حرام ننموده مگر برای حفظ مصالح خود مردم و این کار را از راه لطف و تفضل حرام و نهی نموده است.
و در ادامه می‌فرماید خوردن خون باعث ایجاد قساوت قلب و بی‌رحمی می‌شود به‌طوری که رحم نکند بر فرزند و پدر و مادر و دوست صمیمی خود، حتی حاضر به قتل آنها می‌شود. از موارد بالا این‌گونه به نظر می‌رسد که ذبح و گوشت حرام می‌تواند انسان را آماده پذیرش صفات منفی و به نوعی یادگیری (بعد شناختی) نابجا شده و مسیر انسان را به‌طرف بدی‌ها تعیین خواهد کرد. (3)
ص: 301
ب: اثرات بهداشتی
1- ذبح حیوان به سمت قبله باعث سلامت اعضاء حیوان و در نهایت متضمن سلامت انسان است.
ذبح حیوان به سمت قبله علاوه بر داشتن جنبه تعبدی دارای جنبه‌های بهداشتی نیز هست.
در تحقیقات علمی دیده شده که الکترولیک‌ها، سلول‌ها و تمام عناصر تشکیل‌دهنده بدن از موادی تشکیل شده که بارهای مثبت و منفی دارند. زمانی که حیوان در جهت قبله که میدان مغناطیسی زمین است- با یک انحراف جزئی- قرار می‌گیرد، عناصرش در بهترین جهت قرار می‌گیرد و یک آرایش بسیار خوبی پیدا می‌کند که اثرات خوبی بر سلامتی اعضای بدن حیوان می‌گذارد و سلولهای او را در بهترین وضعیت قرار می‌دهد (2). درنتیجه گوشت از سلامت بیشتری برخوردار خواهد شد و ناگفته پیداست که هرچه گوشت مصرفی سالم تر باشد تاثیر بهتری بر سلامت مصرف‌کننده دارد و هر عملی که سبب افزایش ضریب سلامتی گردد مورد تایید است.
2- خون‌گیری کامل تنها در ذبح شرعی صورت می‌گیرد که سبب عدم فساد سریع گوشت می‌شود. دستاوردهای ذبح شرعی را می‌توان از دو منظر اصلی مورد بررسی قرار داد.
الف) قطع رگهای چهارگانه و تأکید خونگیری کامل که باعث انجام بهتر تغییرات بعد از کشتار و افزایش ماندگاری گوشت و تأخیر در فساد آن می‌شود.
ب) حرام بودن پاره‌ای از ضمائم که مصرف آنها باعث مخاطرات بهداشتی و بیماری‌های مشترک می‌گردد.
امروزه تحقیقات نشان می‌دهد که با رعایت الگوی ذبح شرعی تخلیه کامل خون از وریدهای بزرگ گردن به نیکوترین وجه متضمن می‌شود و گوشت استحصالی دارای‌pH مطلوب می‌باشد و با توجه به قلیایی بودن خون درصورتی‌که خون به‌طور کامل از بدن خارج شود باعث نزول‌pH به مقدار لازم می‌شود که‌pH اسیدی سبب جلوگیری از فساد سریع گوشت و رشد میکروارگانیسم‌های متعدد می‌گردد. دست و پا زدن حیوان ذبح شده نیز به خون‌گیری کامل کمک خواهد کرد (1).
ص: 302
در این میان عدم قطع نخاع به هنگام ذبح نقش اساسی دارد زیرا موجب می‌شود که قلب آنان از کار نیفتد و تپش ادامه داشته باشد درنتیجه وقتی مخ با کمبود خون مواجه می‌شود به قلب دستور می‌دهد که به آن خون برساند، از طرف دیگر به تمام عضلات درونی و تمامی بدن دستور صادر می‌کند تا به مغز خون برسانند، به همین علت است که حیوان خود را تکان می‌دهد و در واقع همان حرکت عضلات است که فشار می‌آورد و خون‌های موجود در اعضاء درونی و عضلات را جذب کرده و به قلب می‌فرستد و قلب نیز آن را به خارج می‌فرستد. بنابراین تا زمانی که جسم کاملا از خون پاکسازی شود، حیوان حرکت می‌کند و دست و پا می‌زند. با توجه به اینکه این خونها برای سلامتی انسان مضر است.
چنانچه نخاع قطع گردد قلب آنا از کار می‌افتد و هیچ خونی خارج نمی‌شود (4).
در مطالعه‌ای که توسط لوپز و همکاران سال 2008 به منظور مقایسه وضعیت ظاهری و ...، خون خروجی و کیفیت گوشت بین دو گروه از خرگوش‌ها انجام شده است نتایج زیر به دست آمده است: در گروه اول (20 خرگوش) که به روش ذبح اسلامی ذبح شده بودند میزان خون خروجی در مقایسه با گروه دوم که به دنبال شوک الکتریکی ذبح شده بودند، به‌طور معناداری شبیه بوده است. در این مطالعه رنگ گوشت حیوان ذبح شده در گروه اول روشنتر بوده است و بین کیفیت گوشت دو گروه تفاوتی مشاهده نشده است. از نظر مشکلات مربوط به استرس و رفاه حیوان نیز تفاوتی گزارش نشده است. همچنین در مطالعه‌ای که آنیل و همکاران در سال 2004 به منظور مقایسه روش ذبح به صورت آرام سازی بر روی گوسفندان و در سال 2006 بر روی گاوها انجام دادند مشخص شد که میزان حجم کل خون خارج شده در دو روش تفاوت معناداری ندارد. علاوه بر آن در کیفیت گوشت دو گروه نیز تفاوتی مشاهده نشده است که از آن می‌توان نتیجه گرفت می‌توان از شوک قبل از ذبح اسلامی استفاده کرد (6، 5).
این مساله از این جهت حائز اهمیت است که وجود خون در بدن حیوان باعث هجوم میکروب ها و باکتری‌ها و انتشار آنها می‌شود درنتیجه با ذبح شرعی و پاک‌سازی جسم حیوان ما
ص: 303
از خطرات و ضررهای ناشی از بقاء خون در بافت‌های بدن حیوان خود را حفظ می‌نماییم (7).
در مرحله کمون بسیاری از بیماریها به دلیل اینکه علایم بیماری در حیوان مشاهده نمی‌شود ممکن است بیماری از طریق خون به انسان منتقل شود بنابراین خروج کامل خون به پیشگیری از بیماری‌هایی از قبیل تب مالت و ... کمک می‌کند. علاوه بر آن خوردن خون حیوان از طریق گوارشی نیز با خطر انتقال بیماری‌های از قبیل تب مالت همراه است و این بیماری علاوه بر اثرات جسمی دارای اثرات روحی مانند افسردگی در انسان می‌باشد (8).
وقتی حیوانی می‌میرد، خفه می‌شود یا بر اثر ضربه شدید و یا به هر روش غیر شرعی دیگری کشته می‌شود یعنی به روشی غیر از روش قطع رگ‌های چهارگانه کشتار می‌شوند خون در بدن حیوانات باقی می‌ماند و سریعا باعث ایجاد عفونت در گوشت می‌شود نکته جالب توجه این است که امام صادق (ع) در 1350 سال پیش می‌فرمایند:
هرکسی گوشت مردار مصرف نماید بدن او ضعیف و رنجور می‌شود و نیروی بدنی او کاهش می‌یابد نسل او قطع می‌گردد و اگر به این کار ادامه دهد دچار سکته و مرگ ناگهانی می‌شود. دانشمندان متوجه شده‌اند که علت این اثرات منفی گوشت در حیوانات ذبح نشده به خاطر عدم خروج خون از شریان‌های چهارگانه و ماندن عفونت‌ها در بدن است. خون باقی مانده در بدن به دلیل شروع فرایندهای تخمیری و کاهش اسیدیته، سریع فاسد می‌شوند و اگر این گوشت توسط انسان مصرف شود به دلیل رادیکالهای آزاد تولید شده و اکسیداسیون سریع اسیدهای چرب غیر اشباع لاشه بعد از مرگ حیوان، برای انسان سمی است و پس از مصرف در بدن انسان باعث اکسیداسیون منابع انرژی مورد نیاز بدن می‌شوند که درنتیجه این فرایند انرژی مورد نیاز بدن تأمین نمی‌شود و بدن ضعیف می‌گردد.
از طرف دیگر رادیکالهای تولید شده به گلبول‌های قرمز و سایر سلولهای بدنی حمله می‌نمایند و باعث تخریب این سلول‌ها می‌شوند و درنتیجه این عمل فرایندهای اکسیداسیونی تشدید شده و گوشت به سرعت عفونی می‌شود. همچنین در بخش دیگری از حدیث فوق امام صادق (ع) می‌فرمایند افرادی که از گوشت مردار استفاده می‌کنند نسل آنها قطع می‌شود.
ص: 304
دلیل این امر شاید به خاطر نقش هورمون‌های استروئیدی در تقسیم سلولهای جنسی و چرخه‌های سلولی باشد. پروستاگلاندین که نقش مهمی در دستگاه تولید مثل برعهده دارد از چربی با چند پیوند دوگانه مانند اسید لینولئیک، لینولنات و آراشیدونات سنتز می‌شوند و چنانچه گوشت مدتی در محیط باقی بماند این اسیدهای چرب به سرعت اکسیده می‌شوند و اثرات منفی را بر روی این سیستم می‌گذارند و احتمالا یکی از دلائل عقیم شدن افرادی که از گوشت مردار استفاده می‌نمایند همین عامل است. امروزه اثبات این مسائل، در علوم زیستی وجوب تامل در قرآن و احادیث را بیش از پیش بر ما روشن می‌نماید

نتیجه‌گیری کلی:

براساس نتایج مطالعه، حرام نمودن گوشت‌های مختلف به خاطر ضررهای بهداشتی و اخلاقی آنها می‌باشد گاهی اوقات به خاطر آلودگی‌های میکروبی و باکتریایی، گوشت و سایر منابع خوراکی حرام می‌شوند و گاهی نیز به خاطر تهذیب نفس می‌باشد و نیز اگر غذایی از بعد اجتماعی برای فرد مفید نمی‌شود و خطری برای امنیت اجتماعی و اخلاقی جامعه باشد حال گوشت یا هر منبع خوراکی دیگری باشد حرام می‌شود. همانطور که اساس سلامت جسم برخورداری انسان از عوامل و امکانات مراقبتی از جمله تغذیه است، رشد شخصیت و تامین بهداشت روحی وی نیز با بهره‌گیری درست از این موهبت بزرگ الهی ارتباط دارد. (2)
ص: 305

منابع:

1- برنامه فقه و زندگی. رادیو معارف
2- حسینی واشان سید جواد، حسینی واشان سید محمود. آثار بهداشتی و معنوی گوشتهای حرام از دیدگاه اسلام. همایش سراسری گوشت حلال زندگی پاک. بیرجند. 1387.
3- رضوانی علی، گلی مجید، ایرانمهر ابو طالب. تربیت دینی و رشد شخصیت کودک.
4- عبد المجید زندانی در ترجمه حسین یزدانی. جلوه‌هایی از اعجاز علمی در قرآن و سنت.
انتشارات احسان، چاپ 1379.
5، 6-
Anil MH, Yesildere T, Aksu H, Matur E, McKinstry JL, Weaver HR, et al. Comparison of Halal slaughter with captive bolt stunning and neck cutting in cattle: exsanguination and quality parameters. Anim Welf. 6002 Nov; 51( 4 ): 523 - 03.
7- بختیاریها ابراهیم. اثرات منفی میته‌خواری. همایش سراسری گوشت حلال زندگی پاک.
بیرجند. 1387.
8- عزیزی فریدون و همکاران. اپیدمیولوژی بیماریهای شایع در ایران. انتشارات خسروی.
1383.
ص: 306